Wie is de baas van Europa?

vlaggen van leden van de europese unie
Wie is de baas van Europa?

Gepubliceerd: 22-9-2016

Laatste update: 27-02-2024

Steeds meer besluiten over onze levens worden door de Europese Unie genomen: denk bijvoorbeeld aan milieuwetgeving, belastingregels voor multinationals en internetvrijheid. Maar waar die wetgeving precies vandaan komt, is moeilijk te zeggen. De EU is een verwarrende organisatie met veel verschillende instituten: zo is er de Europese Commissie, de Europese Raad, de Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement. Wie van hen is eigenlijk de baas?

Redacteur: Sjoerd Huismans

Wat bepaalt Brussel allemaal voor ons en kunnen we dat niet beter lekker zelf bepalen?

Hoe gaat de Europese samenwerking van start?

Wie heeft het eigenlijk voor het zeggen in Europa? Om dat beter te begrijpen, moeten we eerst kijken naar de wortels van de Europese Unie. Die ontstaan in 1950, net na de Tweede Wereldoorlog. Robert Schuman, toenmalig minister van Buitenlandse Zaken van Frankrijk, bedenkt een plan om de gehele kolen- en staalindustrie van Frankrijk en Duitsland onder het gezag te plaatsen van een zogeheten Hogere Autoriteit. Ook andere landen mogen zich hierbij aansluiten: Italië, Nederland, België en Luxemburg kiezen hiervoor door het Verdrag van Parijs te ondertekenen. Deze samenwerking levert na de oorlog decennia lang stabiliteit, welvaart en vrede op in Europa, legt historicus Geert Mak in onderstaande video uit.

Wat heeft de geschiedenis van oorlogen met het begin van de EU te maken? Historicus Geert Mak geeft college in NTR Academie. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Het is de allereerste keer dat Europese landen ervoor kiezen hun eigen bevoegdheden af te staan aan een ‘supranationale’ organisatie: de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). Supranationaal komt van de woorden boven (‘supra’) en de staat (‘nationaal’). Landen die lid zijn van een supranationale organisatie, moeten zich aan onderling gemaakte afspraken houden. Voorheen was samenwerking tussen landen altijd intergouvernementeel: tussen (‘inter’) regeringen (‘gouvernementeel’). Regeringen maken dan wel samen besluiten, maar dragen geen bevoegdheden over aan een internationale organisatie en kunnen dus door niemand aan de afspraken gehouden worden.

Kom hier meer te weten over het ontstaan van de Europese Unie.

oprichting van de egks
Op 19 maart 1951 werd het verdrag om de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal op te richten getekend in Parijs.

Dat reden dat landen ervoor kiezen om vrijwillig gezag af te staan aan de Hogere Autoriteit, de eerste nieuwe ‘baas’ in Europa, is in 1950 logisch: Europa is na de Tweede Wereldoorlog oorlogsmoe. Winston Churchill is een van hen. Hij pleit na de oorlog voor een Verenigd Europa. Het Schumanplan moet ervoor zorgen dat het door oorlogen verscheurde Europa eindelijk een periode van vrede ingaat. Kolen en staal zijn de belangrijkste grondstoffen voor de wapenindustrie. Door de Franse en Duitse kolen- en staalproductie te bundelen, zou oorlog tussen de twee kemphanen volgens het Schumanplan "niet alleen ondenkbaar, doch ook materieel onmogelijk" worden. De basis voor de latere Europese Unie is daarmee gelegd: zes landen kiezen ervoor om een Europees instituut de baas te laten zijn over een klein deel van hun economie. De Europese Unie krijgt in 2012 zelfs de Nobelprijs voor de Vrede; het heeft dan 60 jaar bijgedragen aan vrede in Europa. Hoe het allemaal begon en de uitreiking van de prijs is te zien in deze video met veel historische beelden.

De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), het begin van een Europese samenwerking.

Hoe zet de Europese integratie door?

Het belangrijkste doel van het Schumanplan is dus dat er nooit meer oorlog gaat uitbreken tussen Duitsland, Frankrijk en andere deelnemende landen. Maar ook geloven de regeringsleiders die het verdrag ondertekenen dat economische belangenverstrengeling de eerste stap naar een meer verenigd Europa is. Zij krijgen gelijk. Op 1 januari 1958 gaan twee andere Europese instituties van start. Dit is vastgelegd in het Verdrag van Rome, getekend door België, de Bondsrepubliek Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Nederland. Het gaat om de Europese Economische Gemeenschap (EEG) en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom).

Oprichting Euratom en EEG
Een conferentie van regeringsleiders om tot de nieuwe instituties Euratom en EEG te komen. Van links naar rechts: Van Acker, Adenauer (West-Duitsland), Mollet (Frankrijk), Segni (Italië), Drees (Nederland) en Bech (Luxemburg).

In de EEG maken landen samen beleid op economische gebieden zoals landbouw en transport. Een gemeenschappelijke markt zonder beperkingen en heffingen is het belangrijkste doel. Euratom is een nieuwe internationale organisatie voor vreedzaam gebruik en nieuwe toepassingen van kernenergie. Door de Suez-crisis (1956) wil Europa alternatieven vinden voor olie uit het Midden-Oosten. De Euratom richt zich op regels en normen ter bescherming van de bevolking bij het gebruik van kernreactoren en kerncentrales. Maar het wil ook voorkomen dat nucleair materiaal gebruikt wordt voor militaire doeleinden.
De EGKS, de EEG en Euratom gaan in 1967 veel nauwer samenwerken onder de naam ‘Europese Gemeenschappen (EG)’. Zij krijgen één Commissie, één Raad en één budget. Bovendien komen in 1973 Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk bij de EG. Vanaf dat moment gaat het hard: Griekenland wordt lid in 1981, Spanje en Portugal in 1986. Op dat moment zitten er dus twaalf landen bij de EG.

Minister Joseph Luns spreekt van “grote satisfactie” over het besluit om de Europese organen EGKS, Euratom en EEG te fuseren.

In 1993 treedt het Verdrag van Maastricht in werking en verandert de naam EEG in Europese Unie, omdat inmiddels op veel meer gebieden dan alleen economie gezamenlijk beleid wordt gemaakt. Twee jaar later volgen meer uitbreidingen: Oostenrijk, Finland en Zweden treden toe. In 2002 wordt de euro ingevoerd en in 2004 treden maar liefst tien nieuwe landen toe tot de EU: Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. Drie jaar later volgen Bulgarije en Roemenië. In 2013 volgt de laatste uitbreiding (Kroatië). Het jaar 2016 kent een veelbesproken unicum: voor het eerst besluit een land om de EU te verlaten, namelijk het Verenigd Koninkrijk. De Brexit wordt realiteit in 2020 met premier Boris Johnson als de belangrijke aanvoerder van de uittreding. Het aantal lidstaten daalt hierdoor naar 27. 

Bestaat er een relatie tussen die massa-uitbreiding in 2004 en de Brexit in 2016? Andere Tijden gaat op zoek naar het antwoord. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Hoe werkt de EU?

Sinds 2009 (Verdrag van Lissabon) is de Europese Unie iets overzichtelijker, omdat de 'pijlerstructuur' dan wordt afgeschaft. Toch is de EU ook nu nog een behoorlijk verwarrende samenstelling van instituten, die allemaal hun eigen bevoegdheden hebben. Wie van hen ‘de baas’ is, is soms moeilijk te zeggen.

Wie doet wat?

Hoe komt een nieuwe wet in de EU tot stand?

De Europese Unie wordt bestuurd vanuit Brussel. Maar wie zit daar precies aan de knoppen?

De Europese Raad bestaat uit alle regeringsleiders van de lidstaten plus een voorzitter en zet vooral de grote politieke lijnen uit – waaronder de vaart en de richting van de Europese integratie zelf. Zij beslissen dus bijvoorbeeld dat Rusland economische sancties krijgt opgelegd vanwege het conflict in Oekraïne. Ook besluit de Raad of een aanvraag van een land om bij de Europese Unie te komen in behandeling wordt genomen. Daartoe moeten alle regeringsleiders tot een unaniem besluit komen. De Europese Raad heeft sinds 2009 een vaste voorzitter die voor een periode van tweeënhalf jaar wordt gekozen.

europese regeringsleiders
Europese regeringsleiders tijdens een bijeenkomst van de Europese Raad in Brussel (2017).

Verwarrend genoeg is er ook een Raad van de Europese Unie, afhankelijk van het onderwerp samengesteld uit bepaalde ministers van de lidstaten. Samen met het Europees Parlement vormen zij de wetgevende macht en mogen zij dus (met gekwalificeerde meerderheid) wetten aannemen, wijzigen of verwerpen. De belangrijkste raad is de Raad van Ministers van Buitenlandse Zaken. Die komt bijvoorbeeld in actie bij buitenlandse conflicten zoals de mislukte couppoging in Turkije in juli 2016. Het voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie rouleert, in de eerste helft van 2016 was Nederland aan de beurt. 

Raad van de Europese Unie
De ministers van Buitenlandse Zaken Bert Koenders (midden) en Boris Johnson (Verenigd Koninkrijk, tweede van rechts) bij een speciale bijeenkomst van ministers van Buitenlandse Zaken over de situatie in Turkije en de aanslag in Nice (18-7-2016).

De Europese Commissie is het uitvoerende orgaan van de EU, vergelijkbaar met het kabinet in Nederland. De Commissie bestaat uit 28 Commissarissen, één uit elke lidstaat. De Commissievoorzitter wordt gekozen door de Raad en moet goedkeuring krijgen van het Parlement. De voorzitter draagt (in overeenstemming met de Raad) vervolgens zelf Commissarissen voor, die ook moeten worden goedgekeurd door het Parlement. De Commissie is het enige instituut dat nieuwe wetten kan indienen (recht van initiatief) en controleert bovendien of lidstaten zich wel aan EU-regelgeving houden. Commissarissen worden geacht ‘Europees te denken’ en onafhankelijk van de belangen van hun land te werken.

het berlaymontgebouw
Het Berlaymontgebouw in Brussel: het hoofdkwartier van de Europese Commissie.

Het Europees Parlement is door de jaren heen steeds belangrijker geworden. Inmiddels zijn er 705 Europarlementariërs (705 leden plus een voorzitter). Voor de Brexit waren dat er 751. Oorspronkelijk werd het parlement samengesteld uit nationale parlementariërs en was het vooral een adviesorgaan. Sinds 1979 worden de Europese volksvertegenwoordigers direct gekozen en heeft het Parlement wetgevende macht op bijna elk beleidsterrein. Ook moet de benoeming van elke Commissaris eerst door het Parlement worden goedgekeurd. Tegenwoordig is het Europees Parlement dus beter vergelijkbaar met een nationaal parlement als de Tweede Kamer, met één groot verschil: het Europees Parlement heeft geen recht van initiatief en mag dus niet zelf wetten indienen. Dat is voorbehouden aan de Commissie.

vergaderzaal van het europees parlement
De vergaderzaal van het Europees Parlement.

Het Europees Hof van Justitie is de rechterlijke macht van de EU en zorgt ervoor dat de wetten en regels die in Europa gemaakt worden, in elke lidstaat goed en op dezelfde wijze worden toegepast. Het Europese Hof moet niet verward worden met het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat is de plek waar burgers kunnen aankloppen die een klacht hebben tegen de overheid van een lidstaat.

europees hof van justitie
Het Europees Hof van Justitie in Luxemburg

Wie is binnen de EU de baas?

De Europese Commissie wordt beschouwd als machtig instituut, maar kan alleen wetsvoorstellen indienen en is dus altijd afhankelijk van de Raad en het Parlement voor goedkeuring. 

Met een nipte meerderheid wordt de Duitse Ursula von der Leyen in juli 2019 gekozen tot voorzitter van de Europese Commissie. 

Stellen dat de Europese Raad het hoogste orgaan van de Europese Unie is klopt ook niet helemaal: Europese regeringsleiders zijn gebonden aan afspraken met hun eigen nationale parlementen, waardoor hun bewegingsvrijheid beperkt is. Hetzelfde geldt voor de ministers die samenkomen in de Raad van de Europese Unie.

Zijn nationale parlementariërs dan de baas in Europa? Dat zou gek zijn: de onvrede over ‘Brussel’ richt zich met name op de supranationale elementen (de ‘Europese Superstaat’) en dan vooral op die 'bemoeizuchtige' Commissarissen die alle verschillen tussen landen willen uitwissen. En die Europarlementariërs, die nog steeds belastinggeld verspillen door continu heen en weer te reizen tussen Brussel en Straatsburg.

Europees Parlement in Straatsburg

De ingang van het Louise Weissgebouw, de zetel van het Europees Parlement in Straatsburg.

Hoe het ook zij: bij de burger is Europa steeds minder populair. Uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam blijkt dat Nederlanders eurosceptischer zijn geworden. Bij een onderzoek over een referendum over een ‘Nexit’ in 2016 geeft 32 procent van de respondenten aan te kiezen uit de EU te stappen. Het meest sprekende cijfer uit dit onderzoek: maar liefst 72 procent van de respondenten is het eens met de stelling ‘het moet duidelijker zijn wie waarvoor in de EU verantwoordelijk is.’

Nederland is de afgelopen zeven jaar eurosceptischer geworden en daarmee een 'normaal' Europees land geworden. 

Waarom krijgt 'Brussel' altijd de schuld?

Burgers hebben het gevoel dat Brussel hen allerlei regels oplegt. En dat beeld wordt maar al te graag gevoed door nationale politici. Kamerleden klagen geregeld over alle regeltjes en dictaten uit Brussel. We mogen zelf niet meer bepalen hoe hoog de ladders van onze glazenwassers zijn, en op welk vermogen onze stofzuigers werken. Maar zijn die regels echt zo streng? Nee, zegt journalist Teun van de Keuken. Samen met zijn collega Roland Duong maakte hij de veelgeprezen VPRO-serie De Slag Om Europa. Volgens Van de Keuken zijn die Europese regels juist ruim opgezet en kiest Nederland er zelf voor om ze streng te interpreteren. Dit proces heet gold-plating. Die richtlijn voor glazenwassers? Die is helemaal niet zo streng, blijkt uit de aflevering over Euroscepsis (zie onder).

Een van de sprekendste voorbeelden van ‘goldplating’: de glazenwassersrichtlijn. Wat is hier aan de hand?

Maar waarom doet Nederland dit? "Wij Nederlanders zijn strikt, we willen graag alles netjes en ordentelijk hebben," zegt Teun van de Keuken in een uitzending van Kunststof . Vervolgens klagen Nederlanders hierover. "Als wij zeggen, we mogen ook niks in dit land, dan zeggen Nederlandse politici: dit komt van Brussel."

Brusselse versus Haagse regeltjes

NTR - Kunststof, 16 apr 2010

00:00

00:00

Econoom Ewald Engelen wijst op een terugkerend fenomeen: als Europa iets goed doet, wijst de politicus op zijn eigen rol daarin. Als Europa iets fout doet, dan is het de schuld van Brusselse ‘technocraten’ – synoniem voor de ongekozen deskundigen en specialisten die de dienst zouden uitmaken bij de EU. Volgens Engelen was dit bijvoorbeeld aan de hand bij de Eurocrisis in 2010.

Het aanvankelijke succes van de euro werd geclaimd door nationale politici, toen het minder ging, was het ineens een onontkoombaar Brussels idee.

Nog een voorbeeld: Van de Keuken en Duong laten zien hoe het CDA een opvallende draai maakt in het standpunt over de EU. Lijsttrekker Sybrand Buma komt in 2013 met een lijstje van tien punten (waaronder cookiewetgeving en zwangerschapsverlof) die wat hem betreft best nationaal in plaats van Europees kunnen worden geregeld – alleen was dat bij veel punten op zijn lijstje al het geval.

CDA-fractievoorzitter Sybrand van Haersma Buma maakt een opmerkelijke draai in zijn Europa-standpunt. De Slag om Europa zoekt uit hoe het zit. 

Wie is de baas? Duong en Van de Keuken zoeken de zaak definitief uit in de gelijknamige aflevering van De Slag om Europa (zie fragment hieronder). Aan het woord komt onder meer oud-minister Laurens Jan Brinkhorst (D66) die de vraag ondubbelzinnig beantwoordt. ‘De lidstaten waren de baas en zijn nog steeds de baas. Het is een totaal misverstand dat het een paar Brusselse bureaucraten zijn die de dienst uitmaken (…) Met alle belangrijke beslissingen heeft ieder land, ook Nederland, ingestemd.’

Wie is nou echt de baas van Europa? De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start

In het kort

  • De basis voor de huidige EU ontstaat vlak na de Tweede Wereldoorlog. In het Schumanplan (1950) wordt vastgelegd dat de kolen- en staalproductie van Frankrijk en Duitsland onder het gezag komt van één Europese institutie. Oorlog zou daarmee 'materieel onmogelijk' worden.

  • Al snel gaan landen meer samenwerken en ontstaat een gemeenschappelijke markt. Vanaf 1993 spreken we van een Europese Unie, omdat op veel verschillende gebieden gezamenlijk beleid wordt gemaakt.

  • De EU is een complexe verzameling instituten: zo zijn er de Europese Raad, de Europese Commissie en het Europees Parlement. Wie van hen 'de baas' is, is moeilijk te zeggen.

  • Mede door de complexiteit is de EU impopulair. Dat wordt gevoed door nationale politici die graag klagen over Europese regeltjes, maar hun eigen invloed op Europees beleid kleiner voorstellen dan die in werkelijkheid is.

  • Volgens politici als oud-minister Laurens Jan Brinkhorst (D66) zijn de lidstaten nog steeds de baas. 'Met alle belangrijke beslissingen heeft Nederland ingestemd.'

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Sjoerd Huismans

Ook interessant

om te weten