Hoe viel de Sovjet-Unie uit elkaar?
Gepubliceerd: 2-12-2016
Laatste update: 31-01-2024
De communistische Sovjet-Unie was in de vorige eeuw een van de grootste en machtigste landen ter wereld, onder leiding van onder anderen Lenin, Stalin en Gorbatsjov. Hoe viel de Sovjet-Unie uit elkaar?
Redacteur: Laurens Bluekens
Wat is de Koude Oorlog?
Na de Tweede Wereldoorlog begint de Koude Oorlog waarin de wereld in het teken staat van spanningen tussen de twee supermachten: de kapitalistische Verenigde Staten en de communistische Sovjet-Unie. Beide landen proberen elkaar af te troeven met hun wapenarsenaal en hebben zoveel nucleaire raketten dat ze met gemak de hele wereld kunnen vernietigen. Maar de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie zetten de raketten in werkelijkheid nooit in. Vandaar ook de term Koude Oorlog: het is wel een oorlog, maar een direct gevecht tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie blijft uit.
Wat ging eraan vooraf?
De Oktoberrevolutie van 1917 luidt de machtsovername door de communisten in, die Rusland bijna zeventig jaar lang in zijn greep houdt. Meer over de periode van voor de revolutie tot en met de Tweede Wereldoorlog lees je hier.
Als reactie op de nucleaire wapenwedloop wordt in Nederland de Bescherming Bevolking opgericht.
Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bevrijdt de Sovjet-Unie veel Europese landen in Oost-Europa van de nazi's en maakt die landen onder militaire dwang vervolgens communistisch. Op die manier worden Polen, Bulgarije, Roemenië, Tsjechoslowakije, Hongarije en Albanië door de Sovjet-Unie gecontroleerde satellietstaten: ze lijken onafhankelijk maar worden gestuurd door de Sovjet-Unie. Ook Kaliningrad dat tot 1945 tot Duitsland behoort, wordt onderdeel van de Sovjet-Unie. Oekraïne behoorde al sinds 1922 tot de Sovjet-Unie.
De Amerikanen zijn na de oorlog niet zo dwingend als de Sovjet-Unie, maar ze willen wel graag de landen die zij hebben bevrijd van de Duitsers op het kapitalistische pad houden. Onder andere Frankrijk, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Denemarken en Oostenrijk ontvangen miljarden dollars aan Amerikaanse ontwikkelingshulp: de Marshallhulp. In ruil daarvoor eisen de Amerikanen dat communistische elementen in de Franse en Italiaanse regering aan de kant worden gezet.
Oud-minister van Economische Zaken (1947 - 1952), Jan van den Brink, blikt terug op de Marshall-hulp.
Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat een verdeeld Europa: de West-Europese landen in de kapitalistische, Amerikaanse invloedssfeer versus de Oost-Europese landen in de communistische invloedssfeer van de Sovjet-Unie. In het overwonnen en verwoeste Duitsland zijn de verschillen het scherpst. Het land wordt opgedeeld in twee delen: het kapitalistische West-Duitsland onder controle van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk en het communistische Oost-Duitsland onder controle van de Sovjet-Unie. Hoofdstad Berlijn wordt in tweeën gescheurd: de bezettingszone van de Sovjet-Unie wordt Oost-Berlijn, de Franse, Amerikaanse en Britse bezettingszones worden samen West-Berlijn.
De Amerikaanse president Harry S. Truman tekent het Noord-Atlantische Verdrag.
Met de oprichting van het Noord-Atlantische Verdrag in 1949 worden de verschillen tussen het kapitalisme en het communisme in Europa nog scherper. Dit militaire verdrag, ondertekend door twaalf landen, schrijft voor dat al deze landen elkaar helpen in het geval een van de landen te maken krijgt met een aanval. Om het verdrag te ondersteunen, wordt de NAVO opgericht: de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie. De Sovjet-Unie reageert met het oprichten van het Warschaupact, een soortgelijk verdrag maar dan voor het Oostblok. Later worden ook Griekenland en Turkije (1952), West-Duitsland (1955), Spanje (1982) en het uiteindelijk herenigde Duitsland (1990) lid van de NAVO.
Tot de val van de Berlijnse muur in 1989 blijft de situatie in Europa ongewijzigd: twee gespannen machtsblokken tegenover elkaar.
Waar kwamen de angst en het wantrouwen tussen Oost en West vandaan?
Waar staan de machtsblokken nog meer tegenover elkaar?
Ook buiten Europa zijn de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie erop gebrand hun ideologie te verspreiden en te verdedigen. In 1950 sturen de Verenigde Staten troepen naar Zuid-Korea, als het communistische en door China en de Sovjet-Unie gesteunde Noord-Korea de aanval opent op Zuid-Korea. Er is geen duidelijke winnaar van het conflict. Tot de dag van vandaag is Korea verdeeld in een zuidelijke kapitalistisch, westers deel en een noordelijk communistisch deel.
Ook in Vietnam komen de Verenigde Staten in de jaren zestig in actie, als het door hen gesteunde Zuid-Vietnam te maken krijgt met een aanval van het communistische Noord-Vietnam en de communistische verzetsgroep Vietcong. De Vietnamoorlog mondt uit in een nederlaag voor de Verenigde Staten. Ondanks de grote overmacht in wapentuig en soldaten, legt de supermacht het in 1975 af tegen de guerrilla-tactieken van Noord-Vietnam en de Vietcong. In 1976 volgt de hereniging van Noord- en Zuid-Vietnam en gaat het verder als de socialistische volksrepubliek.
Twee miljoen Vietnamezen en 58.000 Amerikanen vinden de dood.
Ook de Sovjet-Unie krijgt te maken met een militaire nederlaag, maar dan in Afghanistan. Een militaire invasie van de Sovjet-Unie om de communistische regering van het land te steunen tegen islamitische militanten mislukt. Na bijna tien jaar trekt het leger van de Sovjet-Unie zich in februari 1989 terug uit het land.
Meer over de gevolgen van de Russische invasie in Afghanistan, zie je in deze story over de Taliban.
Kunnen we lessen trekken uit de Russische invasie in Afghanistan?
Ook op wetenschappelijk gebied en in de sport proberen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten elkaar af te troeven. Met Joeri Gagarin weten de Sovjets in 1961 de eerste mens in de ruimte te brengen, terwijl de Amerikanen in 1969 een primeur hebben met de landing op de maan van Neil Armstrong.
Gagarin versus Armstrong. "Zij liepen eerst voor. Wij waren een beetje jaloers."
De Berlijnse Muur valt op 9 november 1989, de Duitsers slopen het bouwwerk daarna op allerlei manieren.
Wat is de oorzaak van de val van de Sovjet-Unie?
Terwijl de Verenigde Staten en de West-Europese landen na de Tweede Wereldoorlog een enorme groei in welvaart meemaken, raken de Sovjet-Unie en de satellietstaten economisch in het slop. In de praktijk blijken de centraal geleide economieën in de communistische landen niet goed te werken. De industrie groeit weliswaar, maar is grotendeels gericht op de voortdurende versterking van het leger. Het welvaartsniveau van burgers in de Sovjetstaten, die niet zelf mogen ondernemen, blijft achter en is niet te vergelijken met die van burgers in de Verenigde Staten en West-Europa. Voor een groot deel is de Sovjet-Unie afhankelijk van export van gas en olie. Maar de economie is te weinig efficiënt en de politiek te corrupt om de olie- en gasinkomsten gelijk te verdelen onder de bevolking.
Nikita Chroesjtsjov, die Stalin na zijn dood in 1953 opvolgt, breekt met het harde beleid van zijn voorganger. Al betekent dat niet dat de Sovjet-Unie opeens democratisch of welvarend is. Chroesjtsjovs opvolger Leonid Brezjnev, die in 1964 het stokje overneemt, heeft ook geen goed antwoord op de economische problemen. De Sovjet-Unie en de satellietstaten krijgen in de jaren tachtig te maken met zware economische tegenwind, als de olieprijzen ineenstorten. Onder de bevolking heerst brede onvrede over het gebrek aan politieke vrijheid en de slechte economische omstandigheden.
"Om het Oostblok te redden, geeft Gorbatsjov de mensen meer vrijheid."
Na korte regeerperiodes van Joeri Andropov en Konstantin Tsjernenko, die de slechte toestand van de Sovjet-Unie ook niet weten te veranderen, komt in 1985 Michael Gorbatsjov aan de macht. Hij ziet in dat er wat moet veranderen en voert perestroika en glasnost door: de politieke en economische hervormingen om de Sovjet-Unie uit het slop te trekken. Hij trekt de Russische troepen terug uit Afghanistan, legt minder nadruk op het leger en zet zich in voor betere banden met de Verenigde Staten door ondermeer nucleaire wapenarsenalen af te bouwen. Gorbatsjov probeert de economie te moderniseren, bijvoorbeeld door op kleine schaal mensen toe te staan hun eigen ondernemingen te beginnen. Op veel belangrijke politieke posten stelt hij personen aan die voor verandering zijn.
De hervormingen van Gorbatsjov zijn te weinig rigoureus en komen te laat om de Sovjet-Unie te redden. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw verkeert het land in staat van verval. Allerlei noodzakelijke spullen, zoals voeding en kleding, gaan op rantsoen. De slechte toestand van de Sovjet-Unie en de lossere houding van Gorbatsjov tegenover het Oostblok zorgt er ook voor dat de satellietstaten van de Sovjet-Unie en etnische groepen binnen de Sovjet-Unie inspraak en zelfstandigheid eisen.
Michael Gorbatsjov, in het lichtblauwe pak, met de Amerikaanse president Ronald Reagan, met rode das.
Welke landen maken zich los van de Sovjet-Unie?
In Estland, Letland en Litouwen komen eind jaren tachtig veranderingsgezinde bewegingen op. In Georgië, Azerbeidzjan en Armenië ontstaan in rap tempo grote demonstraties, en er vinden gewelddadigheden tegen de Sovjetautoriteiten en onder de verschillende volkeren in de Sovjet-Unie plaats. Gorbatsjov probeert kleine concessies te doen om gebieden tevreden te houden. Het is voor inwoners van de Sovjet-Unie bijvoorbeeld weer toegestaan naar buitenlandse radiostations te luisteren. In 1989 experimenteert de Sovjet-Unie zelfs met democratie. Dat leidt in Polen tot de val van de communistische regering. In Berlijn valt in november 1989 de Berlijnse Muur: een opmaat naar de hereniging van Duitsland in 1990. In 1989 begint Hongarije ook met het afbreken van het IJzeren Gordijn, waardoor mensen in de satellietstaten van de Sovjet-Unie vrijer kunnen reizen. Dat doen ze massaal. In 1990 verliest de Sovjet-Unie definitief de controle over Litouwen, Moldavië, Estland, Letland, Armenië en Georgië.
Gorbatsjov is mateloos populair in het westen, maar voor de Baltische landen is hij degene die op de valreep de onafhankelijkheid wilt tegenhouden.
De Sovjet-Unie raakt de controle over de gebeurtenissen volledig kwijt, met overal demonstraties, opstand en veranderingsgezinde, democratisch verkozen partijen aan de macht. Tussen 1989 en 1991 rukt een aantal landen zich uiteindelijk los van Sovjetbemoeienis en worden de voormalige Sovjetrepublieken zelfstandig. Ook Oekraïne maakt zich los en wordt in 1991 zelfstandig.
Een overzicht van het omvallen van het Oostblok en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
Wanneer is de Sovjet-Unie ontbonden?
Veel van de nieuwe landen laten het communisme varen. Ook in wat nog van de Sovjet-Unie over is, wordt uiteindelijk toegegeven dat het systeem niet werkt. In het Russische deel van de Sovjet-Unie (officieel: de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek) wordt in juni 1991 in democratische verkiezingen de veranderingsgezinde Boris Jeltsin verkozen tot president. Gorbatsjov blijft nog even opperste leider van de laatste resten van de Sovjet-Unie. Maar niet voor lang. In augustus 1991 plegen fanatieke communisten, tegenstanders van de hervormingen, een staatsgreep in een laatste poging om de Sovjet-Unie bijeen te houden. Die mislukt en de poging neemt ook het laatste restje geloofwaardigheid van het communisme weg bij grote delen van de Russische bevolking. Gorbatsjov treedt op 26 december af als leider van de Sovjet-Unie. De officiële opheffing van de Sovjet-Unie is in december 1991 een feit.
"Ze konden het niet verkroppen dat hun macht ten einde liep."
Oud-diplomaten Frans Timmermans en Kees Ros, die gestationeerd zijn op de Nederlandse ambassade in Moskou, maken de coup van augustus 1991 van dichtbij mee.
"Je zag de tanks aan komen rijden." De hele aflevering zien? Kijk op de website van Andere Tijden.
In december 1991 stort de Sovjet-Unie definitief in. Gorbatsjov dient teleurgesteld zijn ontslag in. Het was nooit zijn bedoeling geweest de Sovjet-Unie te ontmantelen – hij had het land slechts willen hervormen. De Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek wordt omgezet in de Russische Federatie, het Rusland van nu. Boris Jeltsin, een onafhankelijk kandidaat, wordt de eerste president.
Maakt Poetin van Rusland weer de grootmacht van weleer?
De Russische Federatie is door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een stuk kleiner geworden. Dit is een doorn in het oog voor president Poetin. Hij wil sinds zijn verkiezing in 2000 Rusland weer tot een grootmacht maken en noemt in 2005 het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 'het grootste geo-politieke drama van de eeuw'[1]. In de jaren daarna voert hij militaire acties uit in Sovjets gebiedsdelen, zoals in 2008 in Georgië.
In 2014 annexeert hij schiereiland De Krim en steunt hij vervolgens Russische separatisten in Donetsk en Loehansk, twee gebieden die tot Oekraïne behoren. Begin 2022 erkent hij deze twee regio's als onafhankelijke republieken. Op 24 februari 2022 gaat Poetin nog een stap verder door het Russische leger Oekraïne binnen te laten trekken. Hij ziet Oekraïne als een 'integraal onderdeel' van de Russische historie en de inwoners als 'bloedbroeders' van het Russische volk.
Is Poetin van plan nog meer landen aan te vallen? In december 2023 gaf Poetin aan dat Rusland in ieder geval geen belang heeft bij een aanval op NAVO-landen. Volgens president Biden is Poetin dat wel van plan, maar de Russische president bestempelde dit als onzin[2].
Boris Jeltsin, in het bruine pak, staat op een tank om de communistische coup van 1991 een halt toe te roepen.
In het kort
De Sovjet-Unie is een communistisch land dat bestaat tussen 1922 en 1991.
Tussen 1947 en 1991 is het land verwikkeld in de Koude Oorlog met de Verenigde Staten en het Westen, een strijd tussen communisme en kapitalisme.
De Sovjet-Unie kent een dictatoriale staatsvorm. Het communistische, economische systeem komt nooit echt tot bloei en er is weinig welvaart.
Eind jaren tachtig, begin jaren negentig zit de economie zo in het slop en is de bevolking zo ontevreden, dat de Sovjet-Unie langzaam uit elkaar valt. Hervormingen zijn te laat om de Sovjet-Unie overeind te houden.
Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie wordt het grondgebied van de Russische Federatie kleiner. President Poetin streeft sinds zijn presidentschap in 2000 naar een terugkeer van een machtig Rusland. Hij noemt het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 'het grootste geo-politieke drama van de eeuw' en zet stappen om delen weer toe te voegen aan Rusland, met de annexatie van de Krim in 2014, en door een inval in Oekraïne in 2022.
