Wat is De Stijl?
Gepubliceerd: 15-6-2017
Laatste update: 10-03-2023
Geel, blauw en rood. Misschien wel de meest radicale kunststroming uit Nederland is lange tijd ook de meest onbegrepen: het duurt tientallen jaren voordat het werk van kunstenaars als Mondriaan, Van Doesburg, Van der Leck en Rietveld op waarde geschat wordt. Honderd jaar na dato staat De Stijl symbool voor de moderniseringen van de twintigste eeuw en blijft de groep hedendaagse kunstenaars inspireren. Wat is De Stijl?
Redacteur: Sjoerd Huismans
Waar komt De Stijl vandaan?
De Stijl is oorspronkelijk een tijdschrift, in 1917 opgericht door kunstenaar Theo van Doesburg. Nederlandse kunstenaars houden zich dan sinds een paar jaar met abstracte kunst bezig. Zij bewonderen onder meer de expressionistische Russische kunstenaar Wassily Kandinsky, die de waarneembare werkelijkheid steeds verder loslaat in zijn schilderijen.
Toch ontstaan in ons land geheel eigen opvattingen over abstracte kunst. Omdat Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal blijft, kunnen kunstenaars in ons land zich vier jaar lang onafhankelijk ontwikkelen: zij krijgen bijvoorbeeld niet mee wat er in kunsthoofdstad Parijs gebeurt. Van Doesburg, die zich naast het maken van kunst ook toelegt op het schrijven over kunst, wil een artistiek tijdschrift oprichten om “een nieuwe kunstuitdrukking te propageeren en [...] te verdedigen”.
Een kort overzicht van de kunststroming die de samenleving in evenwicht wil brengen. De hele uitzending zien? Kijk op NPO.nl.
Van Doesburg kent dan al kunstenaars als Piet Mondriaan en Bart van der Leck die belangrijke vertegenwoordigers van De Stijl zouden worden. Zij zijn bezig de werkelijkheid steeds verder te abstraheren en willen schilderijen terugbrengen naar wat ze in essentie zijn: vlakken, lijnen en kleuren. Het blijft niet bij schilderijen: De Stijl is vanaf het begin al bewust een multidisciplinaire stroming (Van Doesburg zelf is bijvoorbeeld ook dichter en architect), die streeft naar een betere samenwerking tussen beeldende kunst en architectuur. Ook onder meer architect J.J.P. Oud en meubelmaker Gerrit Rietveld bekeren zich tot De Stijl.
Theo van Doesburg in 1927.
Wat zijn de uitgangspunten van De Stijl?
De belangrijkste overeenkomst tussen hen is dat ze streven naar een ‘zuivere’ kunst, waarbij evenwicht en harmonie het belangrijkst zijn. Mondriaan en Van Doesburg noemen dit Nieuwe Beelding of neoplasticisme. Het nabootsen van de natuur hoort niet langer het doel te zijn: de kunst moet zijn eigen wetten en regels formuleren. Met die regels en wetten zijn de leden van De Stijl dan ook bijna obsessief bezig in de essays die ze voor het tijdschrift schrijven. Later in het bestaan van de beweging ontstaat onenigheid over wat precies wel en niet mag. De beweging ziet die regels als universeel, dus niet alleen geldend voor de eigen kunst maar voor alle kunst. Zelfs de persoonlijkheid en de emoties van de individuele kunstenaar zouden eigenlijk geen invloed mogen hebben op het eindresultaat.
Vlakken en lijnen. Theo van Doesburg begint het tijdschrift De Stijl met kunstwerken van onder meer Bart van der Leck.
De Stijl houdt zich veel bezig met de relatie tussen de maatschappij en kunst, architectuur en design. De zoektocht naar licht, orde en harmonie is een antwoord op de puinhoop die Europa is na de Eerste Wereldoorlog. Bovendien willen de kunstenaars van De Stijl een bijdrage leveren aan de modernisering: de oude wereld was er immers een van oorlog en ellende, de nieuwe wereld moet door technologische, wetenschappelijke en sociaal-politieke ontwikkelingen een betere plek worden. Gerrit Rietveld bijvoorbeeld is een idealist die de wereld beter wil maken met zijn ontwerpen en sympathiseert met de communistische Sovjet-Unie. Architect J.J.P. Oud probeert de ideeën van De Stijl toe te passen op sociale woningbouw in zijn woonplaats Rotterdam.
Huizen in de Papegaaienbuurt in Drachten, met een kleurontwerp van Theo van Doesburg
Wie zijn de bekendste exponenten van De Stijl?
Piet Mondriaan
Mondriaan is zonder twijfel de invloedrijkste en bekendste kunstenaar die tot de groep wordt gerekend. Hij is ook degene die het strengst volgens zijn eigen principes werkt. Waar Mondriaan aan het begin van zijn carrière vaak nog de zichtbare werkelijkheid als beginpunt neemt, moet zijn kunst later volstrekt op zichzelf kunnen staan. In zijn allerlaatste (onvoltooide) schilderij Victory Boogie Woogie waar Mondriaan tussen 1942 tot zijn dood in 1944 aan werkt, voert hij zijn ideeën het verst door. Het stuk heeft geen enkele relatie met de zichtbare werkelijkheid om ons heen, maar toch zijn het bruisende leven van Mondriaans woonplaats New York en zijn voorliefde voor jazz erin te herkennen.
Van een figuratieve schilder ontwikkelt Mondriaan zich tot abstract kunstenaar die doeken maakt die niets met de zichtbare werkelijkheid te maken hebben.
Bart van der Leck
Mondriaan is niet de eerste schilder die zich uitsluitend toelegt op primaire kleuren: dat is Bart van der Leck. Om nog verder terug naar de kern te kunnen gaan gebruikt Van der Leck alleen rood, geel en blauw. Vaak baseert Van der Leck zich, in tegenstelling tot Mondriaan, nog wel op de werkelijkheid, maar abstraheert hij die in meerdere stappen zo ver dat het onderwerp van zijn doeken nauwelijks nog herkenbaar is.
De conservator van het Gemeentemuseum Den Haag geeft een rondleiding langs schilderijen van Mondriaan en Van der Leck. De hele uitzending zien? Kijk op NPO.nl.
Theo van Doesburg
De oprichter van het tijdschrift De Stijl zou altijd meer bekend blijven van zijn werk als kunstcriticus dan als kunstenaar, maar niettemin is het eigen werk van grondlegger Van Doesburg erg belangrijk voor De Stijl. Vooral door het omarmen van veel verschillende disciplines is hij het middelpunt van de beweging: Van Doesburg is actief als dichter, romanschrijver, typograaf, fotograaf, interieurontwerper en architect. Zeker aan het begin van De Stijl is hij ook het radicaalst in zijn opvattingen. Na zijn verhuizing naar Leiden, in 1916, legt zich toe op schilderijen die volledig bestaan uit abstract-geometrische elementen. Later blijkt Van Doesburg toch wispelturiger en raakt hij diep onder de indruk van het dadaïsme, dat hij onder een pseudoniem (om de rest niet te veel voor het hoofd te stoten) bij De Stijl probeert te introduceren.
Glas-in-loodramen van Theo van Doesburg.
Gerrit Rietveld
Rietveld begint ooit als meubelmaker in de Utrechtse werkplaats van zijn vader, maar heeft eigenlijk een hekel aan de donkere, massieve meubels die rond 1900 gemaakt worden. Hij volgt avondlessen in de architectuur en bewondert vooruitstrevende architecten als Berlage en Frank Lloyd Wright. Via zijn vriend Robert van ’t Hoff (een architect die van 1917 tot 1919 lid is van De Stijl) komt hij in aanraking met Van Doesburg en begint hij experimentele meubels te maken volgens de principes van De Stijl. Zijn ‘Rood-blauwe stoel’ wordt wereldberoemd en het voor die tijd (1924-1925) ongekend moderne Rietveld Schröderhuis staat op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.
Rietveld
J.J.P Oud
Architect Jacobus Oud is vanaf het begin bij De Stijl betrokken. Nadat hij het artikel ‘De nieuwe beweging in de schilderkunst’ van Van Doesburg leest, begint hij na te denken over hoe die ideeën over moderne kunst toepasbaar zijn op bouwkunst en architectuur. Er ontstaat een korte maar vruchtbare samenwerking: Oud laat Van Doesburg glas-in-loodpanelen voor de door hem ontworpen burgemeesterswoning in Broek en Waterland ontwerpen, en gezamenlijk ontwerpen ze vakantiehuis De Vonk in Noordwijkerhout. Een van Ouds bekendste gebouwen is Café De Unie in Rotterdam – gebouwd na zijn periode bij De Stijl, maar inclusief bijna alle kenmerken van de beweging zoals primaire kleuren en rechthoekige vlakken. Tijdens het bombardement van Rotterdam in 1940 gaat het dan twintig jaar oude gebouw verloren, in 1986 wordt het – niet echt in lijn met de vooruitstrevende natuur van De Stijl – vijfhonderd meter verderop herbouwd.
Het herbouwde Café De Unie in Rotterdam.
Hoe eindigt De Stijl?
De Stijl is als groep niet zo homogeen als tegenwoordig vaak wordt voorgesteld: Mondriaan en Rietveld hebben elkaar bijvoorbeeld nooit ontmoet. Hoewel de kunst van de leden van De Stijl veel overeenkomsten heeft – primaire kleuren, strakke lijnen – blijken ze toch onoverbrugbare verschillen te hebben in hun opvattingen over wat zuivere kunst is. Het bekendste voorbeeld is de ruzie tussen Van Doesburg en Mondriaan over het gebruik van schuine lijnen. Van Doesburg begint in 1925 met diagonalen in zijn schilderijen. Volgens hem zorgt dat voor extra dynamiek omdat de lijnen dan niet loodrecht op de randen van het doek staan. Eerder introduceert Van der Leck al parallellogrammen (vierhoeken waarvan de hoeken geen negentig graden zijn), driehoeken en zelfs vijfhoeken in zijn composities.
Van der Leck/Van Doesburg/Mondriaan
Compositie No. 8 van Bart van der Leck uit 1917.
Theo van Doesburg - Counter-Composition in Dissonance 16 uit 1925.
Een museumbezoeker bekijkt Victory Boogie Woogie (1942-1944) van Mondriaan.
Voor Mondriaan – hoewel hij in feite hetzelfde effect creëert door het diagonaal ophangen van zijn doeken – is het schilderen van schuine lijnen absoluut uitgesloten. Alleen de verticale (mannelijke) lijn en de horizontale (vrouwelijke) lijn moeten volgens hem toegestaan worden. Mondriaan schrijft in zijn laatste bijdrage aan het tijdschrift De Stijl: “We protesteren tegen de verraderlijke houding der voorgangers van het nieuwe.” Hij verbreekt het contact met Van Doesburg en De Stijl. Volgens De Stijl-kunstenaar Cesar Domela is Mondriaan vooral bang dat er nu ook gebogen lijnen komen. “Dat was voor Mondriaan een zonde.”
Hoe strikt Mondriaan zichzelf aan zijn opvattingen houdt, blijkt uit deze documentaire van Barbro Thuner over Mondriaan uit 1972.
Ook Oud breekt met De Stijl, in zijn geval omdat hij vindt dat de kleuren niet te overheersend moeten zijn in de architectuur. Ook vindt Oud dat architectuur zich op een natuurlijke wijze door moet ontwikkelen, in plaats van door een revolutionair programma. Net als Mondriaan gelooft hij meer in evolutie dan in revolutie, wat lijnrecht ingaat tegen de manier van werken van Van Doesburg die graag grootse veranderingen aankondigt in pamfletten. Na de plotselinge dood van Van Doesburg op 47-jarige leeftijd in 1931, houdt het tijdschrift op te bestaan.
Als je in het voorjaar over de bollenvelden vliegt, is het alsof je in het land van Mondriaan welkom wordt geheten.
Wim Pijbes
Wat is er zo Nederlands aan De Stijl?
Hoewel De Stijl vanaf het begin internationaal georiënteerd is, wordt de beweging toch vooral als iets Nederlands gezien omdat vooral Nederlandse kunstenaars zich erbij aansluiten. In de uitzending van de NOS over honderd jaar De Stijl legt oud-directeur van het Rijksmuseum Wim Pijbes uit wat er nu zo Nederlands is aan deze kunst. “Piet Mondriaan [bestaat] in de Nederlandse traditie van het inpolderen, van de Beemster en de orde die dit land nu eenmaal kenmerkt (…) De verenigingen die we hebben, de politieke partijen. Overal zijn vakjes en structuren voor. Dat hele geordende kijken naar de wereld, uit dat DNA is Mondriaan gekomen. Als je in het voorjaar over de bollenvelden vliegt, en je ziet de kleurrijke pracht van die tulpen, is het alsof je in het land van Mondriaan welkom wordt geheten.”
Nederland van boven.
Hoewel De Stijl dus duidelijk uit de Nederlandse traditie ontstaat, duurt het lang voordat de schilderijen van Mondriaan en het Rietveld Schröderhuis in eigen land volledig op waarde geschat worden. Pas begin jaren vijftig, nadat er een uitgebreide overzichtstentoonstelling is te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam (1951) en het Museum of Modern Art in New York (1952- 1953), verwerft De Stijl definitief zijn plek in de canon van de moderne kunst.
Reportage over een tentoonstelling van De Stijl in het Walker Art Centre in Minneapolis.
Wat voor invloed heeft De Stijl nog altijd?
De Stijl heeft een enorme invloed op latere abstracte kunst, design en architectuur. De beroemde abstracte schilderijenreeks Who's Afraid of Red, Yellow and Blue van Barnett Newman, geschilderd tussen 1966 en 1970, is volgens de kunstenaar zelf een directe confrontatie met De Stijl. Newman wil de kleuren rood, geel en blauw bevrijden van het ‘juk’ van De Stijl en ze als het ware terugclaimen namens de expressionistische kunst.
Who's Afraid of Red, Yellow and Blue III, in bezit van het Stedelijk Museum Amsterdam.
Maar De Stijl reikt veel verder dan de beeldende kunst: van minimale composities van Philip Glass tot de garagerock van The White Stripes, van de Nederlandse sociale woningbouw in de jaren vijftig (lichte, moderne, praktische huizen) tot de wolkenkrabbers van architect Ludwig Mies van der Rohe in de Verenigde Staten. En niet te vergeten: de Nijntje-striptekeningen van Dick Bruna.
De invloeden van De Stijl op hedendaagse kunst, design, muziek en architectuur. De hele uitzending zien? Kijk op NPO.nl.
In het kort:
De Stijl is oorspronkelijk een tijdschrift, in 1917 opgericht door kunstenaar Theo van Doesburg, om een nieuwe kunstuitdrukking te propageren.
Kunstenaars als Piet Mondriaan en Bart van der Leck zijn bezig de werkelijkheid steeds verder te abstraheren en willen schilderijen terugbrengen naar wat ze in essentie zijn: vlakken, lijnen en kleuren.
De zoektocht naar licht, orde en harmonie is een antwoord op de puinhoop die Europa is na de Eerste Wereldoorlog.
De kunstenaars van De Stijl blijken toch erg te verschillen in hun opvattingen over wat zuivere kunst is. Het bekendste voorbeeld is de ruzie tussen Van Doesburg en Mondriaan over het gebruik van schuine lijnen.
De Stijl heeft een enorme invloed op latere abstracte kunst, design en architectuur; van Dick Bruna tot The White Stripes.
