Wie was Malcolm X?
Gepubliceerd: 7-10-2016
Laatste update: 11-01-2023
Hoewel de rassensegregatie in de Verenigde Staten officieel is afgeschaft in 1964, gaat de strijd tegen racisme door. Een van de helden van de beweging tegen ongelijke rechten voor Afro-Amerikanen blijft Malcolm X (1925-1965), een domineeszoon die moslim werd en uitgroeide tot hét gezicht van de omstreden Nation of Islam. Wie was deze activist, die geweld niet uitsloot en Martin Luther King maar een watje vond?
Redacteur: Sjoerd Huismans
Hoe groeide Malcolm X op?
Malcolm Little, zoals de latere activist eigenlijk heet, wordt op 19 mei 1925 geboren in de stad Omaha in de Amerikaanse staat Nebraska. Hij is de vierde van in totaal acht kinderen uit het huwelijk tussen Earl Little en Louise Helen Little.
Earl Little, een Baptistische dominee, is een volgeling van Marcus Garvey, een bekende burgerrechtenactivist aan het begin van de twintigste eeuw en oprichter van de Universal Negro Improvement Association (UNIA). Garvey is een pan-Afrikanist: hij wil de banden tussen alle oorspronkelijke Afrikanen versterken en streeft zelfs naar ‘repatriëring’ (terugkeer) van Afro-Amerikanen. Een zelfstandige zwarte natie in Afrika zou hun thuisbasis moeten worden; Garvey gelooft niet dat zwarte mensen ooit gelijke rechten gaan krijgen in de VS. Little gaat werken voor UNIA en is een tijdje de voorzitter van de plaatselijke afdeling in Omaha. Ook Louise Little is actief voor UNIA en schrijft voor The Negro World, de krant die de organisatie wereldwijd uitgeeft.
In Malcolms zesde levensjaar sterft zijn vader. Officieel is de doodsoorzaak een tramongeluk, maar Malcolm claimt later dat zijn vader is vermoord door de Klu Klux Klan. In 1938 – Malcolm is dan dertien jaar – krijgt zijn moeder een zenuwinzinking en ze wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Malcolm en de andere kinderen komen in pleeggezinnen terecht.
Malcolm is een getalenteerde leerling maar stopt met school nadat een leraar hem vertelt dat advocaat worden ‘no realistic goal for a nigger’ – geen realistische ambitie voor een neger – is. Hij gaat eerst kort bij zijn halfzus in Boston wonen en verhuist in 1943 naar de wijk Harlem in New York City. Daar komt hij al snel in de criminaliteit terecht en verdient zijn geld met onder meer gokken, drugsdealen en als pooier. Twee jaar later keert hij terug naar Boston, waar hij een aantal rijke witte families berooft. Uiteindelijk wordt hij gearresteerd als hij een gestolen horloge wil ophalen bij de juwelier waar hij het heeft laten repareren. Malcolm Little wordt veroordeeld tot een gevangenisstraf van acht tot tien jaar voor in totaal veertien inbraken.
Hoe werd Malcolm X burgerrechtenactivist?
Vader Earl is een grote inspiratie voor de jonge Malcolm. In zijn autobiografie schrijft Malcolm: "Het beeld van hem dat mij het meest trots maakte was als hij een kruistocht, een militaire campagne, voerde met de woorden van Marcus Garvey… ik was de enige die hij soms meenam naar UNIA-bijeenkomsten die hij stiekem hield bij andere mensen thuis."
In de gevangenis raakt Malcolm bevriend met medegevangene John Bembry, die hem tot lezen aanspoort. Tegelijkertijd schrijven zijn broers en zussen hem over Nation of Islam, een nieuwe religieuze beweging die zwarte mensen wil bevrijden en, in navolging van UNIA, pleit voor een grootschalige terugkeer naar het Afrikaanse continent. Alleen daar zouden ze vrij zijn van onderdrukking door Europeanen en witte Amerikanen.
Malcolm is een fel tegenstander van religie – zijn bijnaam in de gevangenis is zelfs ‘Satan’ – maar is toch ontvankelijk voor de boodschap van Nation of Islam. Hij stopt met roken en varkensvlees eten op aandringen van zijn broer Reginald, die hem vertelt dat aanhangers geloven dat witte mensen de duivel zijn. Dat zet Malcolm aan het denken: de meeste relaties die hij met witte mensen heeft gehad werden inderdaad gekenmerkt door haat, hebzucht en ongelijkheid. In 1948 schrijft Malcolm X de leider van de beweging: Elijah Muhammad. Muhammad spoort hem aan zijn leven te beteren en te bidden tot Allah.
Waarom verving Malcolm Little zijn achternaam door X?
Malcolm X redeneert dat achternamen als Jones, Murphy, Smith of zijn eigen achternaam Little witte Europese namen zijn. Die namen zijn door Europese overheersers opgedrongen aan tot slaaf gemaakten; zwarte Afrikanen zoals Malcolms eigen voorvaders. Malcolms eigen achternaam Little is dus een symbool van de afhankelijkheid van witte overheersers en zijn oorspronkelijke Afrikaanse achternaam is "vernietigd tijdens de slavernij". Omdat Malcolm nooit zal weten wat zijn echte naam is, vervangt hij hem simpelweg door een X: het symbool van het onbekende.
Andere aanhangers van Nation of Islam vervangen hun slavennaam door een islamitische naam. De beroemde bokser Cassius Clay is een goede vriend van Malcolm X. Nadat X hem overhaalt zich aan te sluiten bij Nation of Islam, wordt hij eerst Cassius X genoemd, even later doopt Elijah Muhammad hem om tot Muhammad Ali.
Muhammad Ali, geboren als Cassius Marcellus Clay, is misschien wel de belangrijkste sportman in de moderne geschiedenis. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Als ik een generaal volg naar een oorlog, en de vijand geeft hem een prijs, dan vind ik die generaal verdacht.
Malcolm X over de Nobelprijs voor de Vrede-winst van Martin Luther King
Waarom bekeerde Malcolm X zich tot de Islam?
Nadat hij in 1952 uit de gevangenis komt, zoekt Malcolm X de leider van Nation Of Islam, Elijah Muhammad, op in Chicago. Al snel krijgt hij een hoge positie bij de ‘tempel’ in Detroit en later richt hij een nieuwe tempel op in Boston. In 1954 wordt hij de leider van ‘Tempel No. 7’ in Harlem, New York. Vanaf dat moment zijn alle ogen op hem gericht.
Malcolm X blijft razendsnel nieuwe tempels oprichten en wordt al snel de tweede man van de beweging, na Elijah Muhammad. Hij is charismatisch, knap, een goede spreker en met zijn 1 meter 91 een indrukwekkende verschijning. X komt voor het eerst groot in het nieuws als hij een massale oproer weet te creëren omdat de politie een Nation Of Islam-aanhanger heeft mishandeld en vasthoudt op het bureau. Later ontmoet X prominente Afrikaanse leiders en Fidel Castro, de president van Cuba. In de VS ten tijde van de conservatieve president Dwight D. Eisenhower is X minder populair. Vanwege zijn sympathie voor het communisme staat hij al snel op de radar van de FBI.
Maar wat gelooft X nu precies? "Al vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw wordt de Islam door een deel van de Afro-Amerikaanse gemeenschap omarmd als religie van bevrijding, van de witte, Anglo-Amerikaanse onderdrukking," legt schrijver Johan Fretz uit in onderstaande video. X pleit voor een radicale breuk tussen wit en zwart. Hij wil tijdelijk een aparte staat voor zwarte mensen in Amerika oprichten, als overgangsperiode tot de terugkeer van Afro-Amerikanen naar Afrika.
Schrijver Johan Fretz legt uit waarom militante zwarte activisten als Malcolm X de islam omarmen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Elijah Muhammad en zijn Nation of Islam hebben een zeer onorthodoxe opvatting van het geloof. Zo geloven ze dat zwarte mensen de oorspronkelijke bewoners van de wereld zijn. Witte mensen zijn duivels, 6.600 jaar geleden gecreëerd door een kwaadaardige wetenschapper genaamd Yakub. Zwarte mensen zijn daarmee superieur aan witte mensen. Natuurlijk haalt Malcolm X zich daarmee veel kritiek op de hals: hij wordt een racist genoemd, een ‘black supremacist’ en een antisemiet. Niet alleen door witten, maar ook door andere zwarte burgerrechtenbewegingen die hem veel te radicaal vinden. Toch krijgt Malcolm X ook veel medestanders. Dat komt mede doordat hij zijn argumenten - in tegenstelling tot Elijah Muhammad - niet uit het geloof haalt, maar gewoon wijst op wat hij om zich heen ziet gebeuren. "Ik zie geen Amerikaanse droom, ik zie een Amerikaanse nachtmerrie."
Ik zie geen Amerikaanse droom, ik zie een Amerikaanse nachtmerrie.
Malcolm X
Ons doel is volledige vrijheid, rechtvaardigheid en gelijkheid en we gebruiken elk noodzakelijk middel om dat te bereiken.
Malcolm X
Riep Malcolm X op tot geweld?
"We zijn niet gewelddadig tegen mensen die geen geweld gebruiken tegen ons," zegt Malcolm X. Maar ‘By any means necessary’ (‘Wat er ook voor nodig mocht zijn’ of vrij vertaald: het doel heiligt de middelen) is een ander bekend credo. Hij staat in de jaren zestig bekend als de radicale tegenhanger van dominee Martin Luther King. Waar King streeft naar een gelijkwaardige samenleving in de VS waar alle rassen dezelfde rechten hebben, pleit X zoals gezegd juist voor een radicale scheiding tussen zwart en wit.
Malcolm X en Martin Luther King staan dus lijnrecht tegenover elkaar. X noemt King een "domkop" en vindt andere burgerrechtenleiders marionetten van het witte establishment. De beroemde March on Washington wordt door X ‘the farce on Washington’ genoemd. Het racisme zit veel dieper geworteld in de Amerikaanse samenleving, denkt Malcolm X, en is niet met protestmarsen op te lossen. "Ik ben geen voorstander van geweld. Als we erkenning en respect voor onze mensen kunnen bereiken met vreedzame middelen: prima. Iedereen wil zijn doelen vreedzaam bereiken. Maar ik ben ook een realist. De enige mensen in dit land die gevraagd worden geweldloos te zijn, zijn zwarte mensen."
Zelf is Malcolm X nooit betrokken geweest bij gewelddadige protesten. Bovendien accepteert hij geweld alleen als zelfverdediging tegen aanvallen. "Het is crimineel om een man niet te leren zichzelf te verdedigen, als hij continu het slachtoffer is van wrede aanvallen. Het is legaal en rechtmatig om een shotgun of een geweer te hebben. Wij geloven in het gehoorzamen van de wet."
Malcolm X en Martin Luther King
VPRO - Het Gebouw, 22 feb 1990
00:00
00:00
Na een reeks onenigheden met Elijah Muhammad besluit Malcolm X de Nation of Islam te verlaten. Hij maakt een bedevaartstocht naar Mekka en bekeert zich tot de traditionele, soennitische Islam.
Het onvoltooide leven van Malcolm X
AVRO - radiomonoloog, 26 mrt 1967
00:00
00:00
De waarheid staat aan de kant van de onderdrukten.
Malcolm X
Na zijn bekering matigt Malcolm X zijn toon. Hij roept op tot samenwerking met witten voor het bereiken van sociale rechtvaardigheid en richt een nieuwe organisatie op: The Organisation of Afro-American Unity. "Hij durft, wat weinigen in zijn positie is gegeven, radicaal te veranderen," zegt Johan Fretz. En Marcel Wouter: "Hij werd een man die een verbond zocht tussen alle gekleurde mensen ter wereld en opkwam voor vrijheid, gelijkheid en broederschap."
Malcolm X (midden) in 1960 als leider van de Organization of Afro-American Unity.
Maar door zijn veranderde houding maakt Malcolm X ook vijanden bij zijn voormalige strijdmakkers, zeker omdat hij Nation of Islam blijft bekritiseren. Hij wordt bedreigd en er worden zelfs brandbommen op zijn huis gegooid. Op zondag 21 februari 1965 wordt Malcolm X door meerdere schutters doodgeschoten terwijl hij op het podium staat in een zaaltje in Harlem. Er worden drie daders veroordeeld, allen leden van Nation of Islam. De enige die toegeeft de moord te hebben gepleegd is Thomas Hagan, die pas in 2010 weer uit de gevangenis zou komen.
In 2015 is het vijftig jaar geleden dat Malcolm X werd vermoord in New York. Een In Memoriam van de NOS met een overzicht van het leven en werk van de burgerrechtenleider.
Wat is de erfenis van Malcolm X?
Ook na zijn dood blijft Malcolm X voor velen een inspiratiebron. Bij een herdenking van Malcolm X, een jaar na zijn dood, stellen studentenleiders Huey P. Newton en Bobby Seal voor een gewapende militie op te richten. Die organisatie komt er inderdaad en groeit uit tot de invloedrijke en omstreden Black Panther Party. Deze extreem-linkse organisatie brengt de strijd van Afro-Amerikanen samen met die van wereldwijde tegenstanders van Amerikaans imperialisme en gelooft in navolging van X dat geweld een aanvaardbaar middel kan zijn.
De erfenis van Malcolm X
NOS - Met het oog op morgen, 20 feb 2015
00:00
00:00
Postuum verschijnt de biografie van Malcolm X, die hij in zijn laatste jaren liet schrijven door ghostwriter Alex Haley. Time Magazine roept het werk uit tot een van de tien belangrijkste boeken van de twintigste eeuw. Regisseur Spike Lee gebruikt de autobiografie grotendeels als basis voor zijn film Malcolm X (1992) met Denzel Washington in de hoofdrol. In de popcultuur en met name de hiphop blijft Malcolm X een voorbeeld. De politieke rapgroep Public Enemy gebruikt een sample uit een van zijn speeches voor het nummer ‘Bring The Noise’, Ghostface Killa vernoemt een nummer naar hem en KRS One vernoemt een van hun albums naar de beroemde uitspraak ‘By all means necessary’.
Rapgroep Public Enemy over de invloed van Malcolm X, the Black Panthers en wat ze willen bereiken met hun muziek.
Rond 2015 is er weer een opleving van de interesse in Malcolm X. Een reeks voorvallen van racistisch politiegeweld in de VS en daarbuiten leiden tot verzet in de vorm van de nieuwe Black Lives Matter-beweging. Zangeres Beyoncé, een boegbeeld van de beweging, maakt de woedende, zelfbewuste single ‘Formation’ die ze voor het eerst speelt tijdens de Super Bowl. Haar danseressen maken niet toevallig een X-formatie op het veld. Op het album Lemonade samplet ze uit een speech van Malcolm X: "The most disrespected person in America is the black woman. The most unprotected person in America is the black woman. The most neglected person in America is the black woman."
De strijd van Malcolm X blijkt nog steeds relevant.
Beyoncé treedt tijdens de halftime show van de Super Bowl op en speelt het krachtige, zelfbewuste nummer 'Formation', met teksten als: ‘I like my negro nose with Jackson Five nostrils’.
In het kort
Malcolm Little wordt in 1925 geboren als domineeszoon, maar bekeert zich later tot de Islam. Hij sluit zich aan bij Nation of Islam, een omstreden beweging die streeft naar een eigen staat van vrije zwarte mensen.
Hij wordt een van dé gezichten van de beweging en vervangt zijn 'slavennaam' Little voor X: het symbool van het onbekende. De oorspronkelijke Afrikaanse naam van zijn voorouders zal hij immers nooit kennen.
Malcolm X organiseert geen gewelddadige protesten, maar sluit geweld niet uit omdat het volgens hem een noodzakelijk zelfverdedigingsmiddel is voor de zwarte gemeenschap. 'By any means necessary' is een bekend credo van X.
Na een bedevaartstocht naar Mekka bekeert hij zich tot de traditionele Islam en matigt hij zijn ideeën over witten. Zijn voormalige bondgenoten van Nation of Islam nemen hem dat niet in dank af. In 1965 wordt X vermoord door Nation of Islam-aanhangers. Zijn invloed als boegbeeld van de zwarte burgerrechtenbeweging blijft onverminderd groot.
