Kan de president van Amerika zelf besluiten kernwapens af te vuren?
Gepubliceerd: 17-11-2016
Laatste update: 15-01-2024
Amerikaanse presidentskandidaten maken kiezers al tientallen jaren bang met het idee dat de tegenkandidaat weleens onverstandig zou kunnen omgaan met kernwapens. Kan de Amerikaanse president helemaal zelf besluiten op de rode knop te drukken? En hoe werkt de rode knop?
Redacteur: Laurens Bluekens
Sinds de komst van kernwapens proberen partijen in de Amerikaanse verkiezingsrace kiezers wel vaker bang te maken met het idee dat de tegenpartij de wereld misschien wel zal vernietigen.
Zo ook tijdens de presidentsverkiezingen van 2016. "Willen we zijn vinger ook maar ergens in de buurt van de knop?"[1] vraagt Hillary Clinton in juni 2016 aan het publiek op een bijeenkomst in het Californische San Diego. Ze heeft het natuurlijk over haar Republikeinse tegenstrever Donald Trump – aan hem gaan we toch zeker niet de kernwapens van Amerika toevertrouwen? En ook Barack Obama steekt het tegen het einde van de race tussen Donald Trump en Hillary Clinton niet onder stoelen of banken: "Als hij niet eens zijn eigen Twitteraccount kan beheren, dan zou hij al helemaal niet de codes voor nucleaire wapens in handen moeten krijgen."[2] Op zijn beurt zegt Trump in een interview met persbureau Reuters dat Hillary Clinton met haar plannen om Syrië binnen te vallen weleens de veroorzaker van een nucleair conflict tussen Amerika en Rusland kan worden[3].
En het onderstaande spotje uit 1964 schijnt de Democratische Lyndon B. Johnson flink geholpen te hebben zijn Republikeinse tegenstrever Barry Goldwater te verslaan.
George W. Bush greep in 2000 terug op het spotje van Daisy uit 1964 en ook Hillary Clinton maakte in 2016 weer gebruik van dit filmpje.
Waar komt de angst voor een nucleaire oorlog vandaan?
Ten tijde van de race tussen Johnson en Goldwater zijn de Verenigde Staten verwikkeld in een hevige wapenwedloop met de Sovjet-Unie: beide supermachten proberen elkaar af te troeven met hun wapenarsenaal. Dat leidt uiteindelijk tot de situatie waarin beide landen talloze nucleaire raketten hebben, waarmee met gemak de hele wereld vernietigd kan worden. Juist daarom zetten Amerika en de Sovjet-Unie die raketten in werkelijkheid nooit in: een van de landen kan wel de eerste zet doen, maar uiteindelijk zal iedereen dan vernietigd worden.
Deze gegarandeerde wederzijdse vernietiging – mutually assured destruction – zorgt ervoor dat noch Amerika noch de Sovjet-Unie durft over te gaan tot directe agressie gericht op elkaar. Daarom worden de spanningen tussen de twee landen tussen ongeveer 1947 en 1991 de Koude Oorlog genoemd: het is wel een oorlog, maar zonder dat er direct tussen de twee landen wordt gevochten.
"Tegenwoordig vergeten mensen hoe belangrijk de Koude Oorlog was."
Ook Nederland heeft in die jaren te maken met de dreiging. De regering komt met verschillende voorlichtingsfilms.
Wat gebeurt er als op het centrum van Amsterdam een atoombom valt?
Overigens grijpen niet alleen George W. Bush en Hillary Clinton op het spotje met Daisy terug. In 1996 gebruikt de Republikeinse kandidaat Bob Dole het filmpje tegen Bill Clinton. En wat jaren eerder maakt Democraat Walter Mondale een nieuwe spotje met een vergelijkbare boodschap. Dat is niet voldoende om Ronald Reagan van de winst af te houden.
Na de Koude Oorlog zijn de nucleaire wapenarsenalen wat afgebouwd, maar nog steeds zijn er genoeg nucleaire wapens aanwezig om de wereld te vernietigen.
De Koude Oorlog loopt met een sisser af, president Ronald Reagan en Mikhail Gorbatsjov ondertekenen in 1987 het INF-verdrag en spreken af het aantal kernwapens te verminderen en controles op elkaar uit te voeren. Hierdoor neemt de spanning tussen de twee grootmachten af. Maar deze spanningen lijken weer op te laaien in 2019 als Donald Trump het INF-verdrag stopzet. ‘Na de opzegging van dit verdrag is de wapenwedloop terug van weggeweest’, aldus onderzoeker Sico van der Meer[4]. Dit blijkt ook uit de spierballentaal van Russisch president Poetin die de wereld maar al te graag wil laten zien hoeveel nucleaire wapens Rusland bezit[5].
Heeft de president van Amerika een rode knop?
Het is een klassiek beeld dat in talloze films terugkomt: een druk op een grote rode knop leidt – al dan niet voorafgegaan door een blikkerige stem die aftelt vanaf tien – tot het afvuren van nucleaire raketten en het einde van de wereld.
De Cubacrisis van 1962: wie drukt het eerst?
In werkelijkheid is er geen grote rode knop waarop de Amerikaanse president zomaar kan drukken om de nucleaire wapens in te zetten. Wel heeft hij een kaart met daarop de codes voor de nucleaire wapens – ook wel the biscuit genoemd. De kaart zit in een stalen koffertje – the football – en volgt de president overal. Het koffertje zit vaak in een leren tas en wordt vervoerd door een van de militaire assistenten van de president.
In het koffertje zitten ook handleidingen en een soort menukaart voor de president waarmee hij kan aangeven welke doelen hij wil raken. Niet alle presidenten zijn trouwens even zorgvuldig omgegaan met het koffertje en het kaartje met codes. Zo laat Jimmy Carter, die tussen 1977 en 1981 president is, het kaartje bij de stomerij slingeren. En volgens de voormalige generaal Hugh Shelton zou Bill Clinton, president tussen 1993 en 2001, de codes maandenlang kwijt zijn.
Kan de president in zijn eentje beslissen een kernraket af te vuren?
Er is dus geen knop, maar wel een koffertje en een kaartje met codes. Met die codes kan de Amerikaanse president het lanceren van een nucleaire raket in gang zetten. De Verenigde Staten hebben honderden raketten die gestationeerd zijn in de Verenigde Staten, maar ook bijvoorbeeld in België, Nederland, Duitsland, Italië en Turkije. Ook vanaf verschillende onderzeeboten die in de Grote of Atlantische Oceaan rondvaren, kunnen nucleaire wapens afgevuurd worden.
Een lanceerinstallatie voor nucleaire raketten.
Zodra de Amerikaanse president besluit om nucleaire wapens te gebruiken, is er geen grondwettelijke manier om dat tegen te houden. De Senaat en het Hooggerechtshof hebben niets te zeggen en ook als alle adviseurs het niet met hem eens zijn, moet het bevel van de president worden opgevolgd. Als de codes zijn ingevoerd en de president het bevel heeft gegeven om kernraketten af te vuren, zijn er nog maar een paar minuten waarin de president het besluit kan terugdraaien.
Het besluit van de president gaat via de minister van Defensie en een hoge militaire officier naar de mensen die de nucleaire raketten daadwerkelijk afschieten. Het blijft natuurlijk altijd de vraag of deze mensen de orders die zij krijgen ook echt uitvoeren. Als ze dat niet doen, zou dat een vorm van werkweigering zijn.
Hoe gingen voormalige presidenten om met de rode knop?
De president kan dus eigenhandig een kernoorlog beginnen. Al is dat tot nu toe nooit gebeurd, omdat de president weet dat het afvuren van zo’n raket zorgt voor talloze burgerslachtoffers en misschien wel voor het einde van de wereld. De atoombommen die de Amerikanen op bevel van president Harry S. Truman in augustus 1945 op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki gooien om het einde van de Tweede Wereldoorlog te bespoedingen, tonen dat duidelijk aan.
Al leek de strijd tussen de Amerikanen en de Russen tijdens de Cubacrisis van 1962 wel zo uit de hand te lopen dat er een kernoorlog dreigde te ontstaan. Op het laatste moment werd dat voorkomen.
Nederlandse ooggetuigen van de bom: "Ik geef alleen in de avond licht."
Truman en alle Amerikaanse presidenten na hem zijn ervan overtuigd dat nucleaire wapens alleen ter afschrikking dienen om vijanden duidelijk te maken dat zij geen nucleaire wapens tegen de Verenigde Staten moeten gebruiken. Alleen in het zeldzame geval dat Amerika zelf te maken krijgt met een nucleaire aanval, is het een optie.
Er zou in de loop der jaren bij Amerikaanse presidenten zelfs een soort nucleair taboe zijn ontstaan, waardoor ze erg terughoudend zijn met het inzetten van nucleaire wapens. Ze zijn er wel, maar worden door Westerse landen steeds duidelijker neergezet als onacceptabele wapens die niet te vergelijken zijn met wapens die alleen militaire slachtoffers maken.
Nagasaki na de bom.
Toch komt het verschillende keren voor dat een president de nucleaire codes bijna moet invoeren, bijvoorbeeld in 1979. De Nationale Veiligheidsadviseur Zbigniew Brzezinski van president Carter krijgt midden in de nacht een telefoontje met het bericht dat er veel Russische nucleaire raketten zijn afgevuurd. Kort daarop volgt een tweede telefoontje met de boodschap dat het gaat om een all-out-aanval van de Sovjet-Unie. Net als Brzezinski de president wakker wil maken, wordt de veiligheidsadviseur gebeld: de berichten over een nucleaire aanval van de Sovjet-Unie kloppen niet. Wat blijkt? Het systeem dat waarschuwingen geeft zodra er vijandelijke raketten op de Verenigde Staten afkomen, staat per ongeluk op een trainingsstand waarin een aanval nagebootst wordt.
Deze situatie illustreert dat het temperament en het karakter van een president van doorslaggevend belang zijn in een crisissituatie waarin de president snel moet beslissen over de inzet van nucleaire wapens.
In het kort
De angst voor een nucleair conflict stamt uit de Koude Oorlog, toen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie verwikkeld waren in een nucleaire wapenwedloop.
Na de Koude Oorlog zijn kernwapens in de taboesfeer geraakt en de nucleaire wapenarsenalen een stuk afgebouwd, maar nog steeds zijn er verschillende landen die samen duizenden nucleaire wapens hebben.
Er is geen rode knop, maar de Amerikaanse president kan wel zelf besluiten tot het afvuren van een nucleair wapen.
Zeker is dat de president van Amerika eigenhandig een nucleaire oorlog kan beginnen. Maar de meeste presidenten zijn zeer terughoudend wat betreft de inzet van nucleaire wapens.
