De beroemdste Elfstedentocht is die van 1963, beter bekend als "de Hel van '63."  Ook "hellegang" en "marteltocht" zijn veel gebruikte omschrijvingen voor deze editie. De twaalfde tocht is de zwaarste ooit vanwege de extreme weersomstandigheden. Bij de start vriest het achttien graden, een noordoosten wind steekt op en de gevoelstemperatuur is enorm laag. Ook sneeuwt het en het ijs zit vol scheuren en bobbels. Reinier Paping doorstaat al deze ontberingen en wint met een tijd van tien uur en 59 minuten. Ondertussen worden de weersomstandigheden voor de rest van de deelnemers steeds slechter. Slechts 69 van de 9294 toertochters weten onder deze Siberische omstandigheden het Elfstedenkruisje te bemachtigen.

Na een pauze van 22 jaar kan de Elfstedentocht in 1985 en 1986 twee keer achter elkaar gereden worden. Beide jaren wint veehouder Evert van Benthem. Vrouwen mogen tot 1985 niet aan de wedstrijd deelnemen. Maar vanaf 1985 starten de vrouwen voor het eerst bij de mannelijke wedstrijdrijders. Lenie van der Hoorn komt als eerste vrouw over de finish. Ze eindigt drie kwartier achter de snelste man, Van Benthem. 

In 1985 sprint Van Benthem zelfs met een kapotte schaats als eerste over de finish. De boer uit Overijssel is op slag een bekende Nederlander, want dit keer heeft het hele land de tocht op televisie kunnen volgen, in kleur nog wel. Overigens wint hij beide keren zonder volledige stempelkaart, maar bij hem knijpt de organisatie – in tegenstelling tot later bij Piet Kleine – wel een oogje toe.

In 1986 doet in het diepste geheim ook kroonprins Willem-Alexander mee, onder de schuilnaam W.A. van Buren. De 18-jarige heeft een weddenschap met een vriend afgesloten dat hij de tocht kan uitrijden. Pas tijdens het evenement wordt bekend dat de kroonprins meeschaatst. Na afloop valt Willem-Alexander uitgeput in de armen van zijn trotse ouders, koningin Beatrix en prins Claus, die hem opwachten bij de eindstreep.

Honderden jaren geleden schaatsen de eerste ijsliefhebbers naar alle Friese steden. Zo vertelt een gedicht uit 1749 hoe Pier uit Bolsward dat deed:

"Het baasje, dat gelijk een vogel door de lucht, kon vliegen over ‘t ijs. ‘t Is Pier, die de ellef steden van Friesland op één dag heeft in het rond gereden."

In de winter van 1890 op 1891 wordt het een ware rage om deze prestatie te leveren. Het is een erg strenge winter en maandenlang zijn alle sloten en meertjes in Nederland bevroren. Honderden ijsliefhebbers uit het hele land binden de ijzers onder om van Friese stad naar Friese stad te rijden. Stempelposten zijn er niet, maar het bewijs komt van handtekeningen van herbergiers langs de route. De zusjes Lysbeth en Akke Swierstra slagen er als eerste vrouwen in. Ook sportpromotor Pim Mulier lukt het, hij vraagt als bewijs in elke plaats een handtekening aan een inwoner.

Pim Mulier wordt ook wel als grondlegger van de Elfstedentocht beschouwd. Hij zet de Friesche IJsbond aan tot het houden van het eerste officiële evenement. In 1909 staan 23 schaatsers in hun zondagse kleren aan de start om de Elfstedentocht te rijden. Slechts negen van hen halen de finish. De IJsbond wil het daarbij laten, maar Mindert Hepkema, jurist uit Leeuwarden, is het daar niet mee eens. Tot zijn grote frustratie heeft Hepkema zelf deelname aan de Elfstedentocht gemist. Hij was op familiebezoek in Hamburg toen bekend werd dat de tocht gereden zou worden. Halsoverkop haastte de 28-jarige Fries zich terug, maar hij was te laat met inschrijven. Samen met een aantal enthousiaste Friezen richt Hepkema in januari 1909 de Vereniging de Friesche Elf Steden op. In 1912 organiseren zij de tweede Elfstedentocht. Hepkema houdt in totaal zeven tochten, waarvan hij er twee zelf rijdt.

Historisch zijn de twee tochten die in de Tweede Wereldoorlog worden gereden. De Duitse bezetters geven toestemming om het evenement te houden. Op 6 februari 1941 wordt deelnemers op het hart gedrukt om het evenement niet te gebruiken voor protest tegen de bezetters. Bij de tocht in 1942 mag van de Duitsers de finish geen finish heten omdat dat een Engels woord is, en de Engelsen zijn de vijand. Daarom staat er ‘eindcontrole’ op het spandoek bij de finish.

De wedstrijd heeft veel minder deelnemers dan de toertocht: 220 mannen en 120 vrouwen. Ze moeten zich de dag voor de tocht inschrijven in de Elfstedenhal in Leeuwarden. Op de dag van de tocht vertrekken de mannelijke wedstrijdschaatsers om 5.15 uur 's ochtends en de vrouwen om 5.30 uur. Deelnemers moeten zelf een slaapplek zoeken. De Vereniging de Friesche Elf Steden roept inwoners van Leeuwarden op om een slaapplek ter beschikking te stellen.

In 1963 zouden schaatsers doping gebruikt hebben. In Andere Tijden Sport vertelt oud-rijder Jeen van den Berg – die als derde eindigde bij die tocht – dat mede-schaatser Anton Verhoeven hem "spul waar hij weer fit van werd" aanbood.

Verder rijden er bij elke tocht schaatsers zonder startbewijs mee. De organisatie controleert streng op deze zwartrijders maar toch glippen er bij elke editie wel een paar door. Bij de laatste Elfstedentocht in 1997 rijden enorm veel schaatsers illegaal mee, naar schatting wel dertig procent. Zelfs de laatste deelnemer, die net voor middernacht binnenkomt en door voorzitter Kroes van de Vereniging de Friesche Elf Steden wordt opgevangen bij de finish, blijkt later geen startbewijs te hebben.

In 1997 eindigt de zwangere Klasina Seinstra als eerste vrouw, maar bij de finish is er geen krans voor haar. De winnaar bij de mannen, Henk Angenent, redt de situatie door zijn krans met Seinstra te delen. Als er weer een tocht komt, zal er een aparte wedstrijd voor vrouwen zijn met een officiële winnares. En een eigen krans natuurlijk.

Na de tocht in 1963 wordt er 22 jaar lang geen Elfstedentocht gereden. Het zijn zachte winters die jaren en op het moment dat het wel koud genoeg is – zoals in de winter van 1979 – gooit hevige sneeuwval roet in het eten. 

Soms wordt het ijs een handje geholpen, bijvoorbeeld met ijstransplantaties. Dat gebeurt voor het eerst op grote schaal in 1997. Met kettingzagen haalt de brandweer blokken ijs uit nabijgelegen water. De brandweerlieden vervoeren de blokken naar wakken om ze daar in het koude water te verankeren. Ook het spuiten van warm water kan helpen.

It giet oan!

De route bestaat uit 22 rayons en elk gebiedje heeft een rayonhoofd die over de doorgang van dat deel gaat. Als er een goede ijslaag ligt, komen de hoofden bij elkaar om de kwaliteit van het ijs te bespreken.

In 1997 spreekt voorzitter Henk Kroes van de Vereniging de Friesche Elf Steden na afloop van zo’n overleg de inmiddels legendarische woorden “it giet oan” om in het Fries aan te geven dat de tocht gereden kan worden. In 2008 publiceert het tijdschrift Climatic Change[2] berekeningen die erop wijzen dat de Elfstedentocht de afgelopen eeuw vier keer vaker gehouden had kunnen worden, in 1939, 1979, 1987 en 1996.

Het heroïsche, het sportieve, het typisch Nederlandse schaatsen. Het maakt allemaal dat heel het land op z’n kop staat als het Friese evenement weer wordt gehouden. En dat de meest koortsigen onder ons in een depressie schieten als het toch weer gaat dooien en de tocht niet door kan gaan.  

Ook door de media is de tocht een nationaal volksfeest geworden. Vanaf de allereerste editie in 1909 krijgt het evenement al veel aandacht. Landelijke kranten sturen hun beste verslaggevers naar Friesland. In 1954 zijn voor het eerst beelden op televisie te zien. In 1963 heeft de tocht een primeur: het journaal toont rechtstreekse beelden van de schaatsers in Bartlehiem. In 1985 wordt de zitting van de Tweede Kamer voor de finish geschorst, onderbreekt de koningin haar vakantie en komt de Amsterdamse effectenbeurs stil te liggen. De tocht van 1997 haalt negen miljoen televisiekijkers en de NOS zet vierhonderd medewerkers in.

Het kabinet besluit in 2000 dat de tocht onder de eerste categorie evenementen valt en nooit achter een decoder mag. Leuk, maar sindsdien is er geen tocht meer geweest. Toch doet dat gegeven niets af aan de Elfstedenkoorts. Het feit dat de Elfstedentocht een zeldzaam fenomeen is, draagt alleen maar bij aan de mythische proporties van het evenement.

"Het kan vriezen, het kan dooien," is een flauw antwoord op de wanneer-vraag, maar zo is het wel. Nederland heeft vrij milde winters en het is pas een schaatswinter als de wind uit het oosten of noordoosten komt. De kans daarop is per dag 35 procent. Voor een Elfstedentocht heb je meerdere van zulke dagen nodig dus komt het niet vaak voor dat de weersomstandigheden geschikt zijn.

En dan is er nog de klimaatverandering. De aarde warmt op. Het nieuwste rapport van IPCC, Intergovernmental Panel on Climate Change[4], zegt dat de gemiddelde temperatuur op aarde in het jaar 2100 gemiddeld 1,5 tot 5,8 graden Celsius hoger is. Het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) heeft zich aan een schatting van het aantal Elfstedentochten in de eenentwintigste eeuw gewaagd, daarbij rekening houdend met de gemiddelde wintertemperatuur en de maximale ijsdikte in de afgelopen eeuw in Friesland. Ook de opwarming van de aarde is meegenomen. De onderzoekers komen uit op vier tot tien tochten in de eenentwintigste eeuw, waarvan de meesten in de eerste helft. Wetenschappers Vissers en Petersen schatten dat er gemiddeld eens in de achttien jaar een Elfstedentocht gehouden kan worden. Dan kan dus ieder moment gebeuren. Zoals wijlen Jeen van den Berg, winnaar van de Elfstedentocht 1954, zei: "Elke dag is de volgende Elfstedentocht een dag dichterbij."