Hoe zat het met het Oekraïne-referendum?

Oekraine referendum stembiljet
Hoe zat het met het Oekraïne-referendum?

Gepubliceerd: 13-3-2017

Laatste update: 12-07-2023

Alle andere zesentwintig lidstaten van de Europese Unie hebben vrij geruisloos het associatieverdrag met Oekraïne ondertekend, maar in Nederland ging er een referendum en een mediastorm mee gepaard. Waar ging het over en waarom maakte het zoveel los?

Hoe kwam het Oekraïne-referendum tot stand?

In 2016 ontstaat een enorme heisa over het associatieverdrag met Oekraïne. Vrijwel iedereen is fel voor of fel tegen. Afgaand op de zeer verschillende argumenten, is voor velen blijkbaar toch niet helemaal duidelijk hoe het allemaal zit. Opmerkelijk – zo niet spannend – is het in ieder geval dat er een referendum over dit verdrag wordt gehouden.

Je verzamelt meer dan 300.000 handtekeningen, de kiesraad geeft een 'go' en de campagne kan beginnen.

Er zijn meerdere vormen van referenda en de meest voorkomende zijn het raadplegend en het raadgevend referendum, die zowel bindend als niet-bindend kunnen zijn. Het eerst wordt uitgeschreven door de overheid, de tweede variant – waartoe ook het Oekraïne-referendum behoort – wordt op initiatief van de burgers gehouden. Wie zo’n referendum tot stand wil brengen moet allereerst 300.000 handtekeningen zien te verzamelen. De handtekeningen voor het Oekraïne-referendum worden binnengehaald door Geenpeil, een actiecomité verbonden aan de website Geenstijl, samen met het Forum voor Democratie en het Burgercomité EU. Voornaamste doel: het verdrag voorkomen en de – volgens de organisatoren – "ondemocratische besluitvorming" in Brussel dwarsbomen.

Oekraïne-referendum - Roos limo

Jan Roos van GeenPeil vertrekt met een roze limousine en twee bestelauto's met 440.000 handtekeningen naar de Kiesraad in Heerlen.

Het referendum wordt 6 april 2016 gehouden. Opgeroepen wordt helemaal maar niet te stemmen, als daad van verzet tegen referenda in het algemeen. Een andere aangedragen reden om je van stemmen te onthouden is de gedachte dat een louter Nederlands referendum, over iets dat de hele Europese Unie aangaat, eigenlijk belachelijk is. Ook wordt niet stemmen aangeraden omdat het referendum bij een te lage opkomst niet geldig is.

Net iets meer dan de verplichte dertig procent van de stemmers komt op en net iets meer dan zestig procent daarvan is tegen het ondertekenen van het verdrag.

Alle zevenentwintig lidstaten van Europese Unie moeten het verdrag goedkeuren en dat doen ze allemaal ook vrij geruisloos... op Nederland na dus.

"Het is volkomen democratisch, maar is dit nou iets waarover je een referendum wil houden? Dan zeg ik nee."

Oekraïne-referendum - stemmen 2

De gemeente Schiermonnikoog telt de stemmen die zijn uitgebracht in het referendum over het associatieverdrag tussen EU en Oekraïne.

Wat zijn de voor en tegens van referenda?

Alvorens in te gaan op alles wat er goed en fout zou zijn aan het verdrag met Oekraïne, nog even over dat referendum zelf. De uitkomst ervan is niet bindend. Dat wil zeggen, de regering hoeft de uitkomst niet in beleid om te zetten. Doe je dat als regering niet, dan geef je er – in de visie van mede-referendum-initiator Jan Roos – blijk van "lak aan de kiezer" te hebben. En dat kan goed tegen je werken bij de eerstvolgende verkiezingen. Met andere woorden: voor elke politicus is het toch wel verstandig er gedegen rekening mee te houden. Iets wat groot voorstander van het verdrag met Oekraïne, minister-president Mark Rutte, meteen onderschrijft na het bekend worden van de uitslag. Hij zegt dan dat er "recht moet worden gedaan aan de zorgen van de tegenstemmers."

"Het is een hele simpele vraag: wilt u een associatieverdrag met het meest corrupte land van Europa en de EU? Dat je daar nee op antwoord, dan ben je niet dom, maar slim."

Hier kan nog aan worden toegevoegd dat met dit referendum de aloude discussie over het nut van referenda in het algemeen ook weer grote aandacht krijgt. Ook als het daarover gaat zijn er fervente voor- en tegenstanders. De 'voor-groep' stelt kortweg dat het referendum de democratie verbetert. Wij – als volk – regeren des te meer mee als we directer meedenken en stemmen over dat wat de regering doet en wil gaan doen. De 'tegen-afdeling' stelt dat we niet voor niets mensen hebben gekozen met hopelijk genoeg verstand van zaken om de belangrijke, ons allen betreffende beslissingen, te nemen. Bij een referendum, zo luidt de analyse vanuit die hoek, krijgen al snel de hardste schreeuwers gelijk en niet de meest genuanceerde denkers. Indachtig de stelling van de Amerikaanse denker, schrijver en grappenmaker Henry Louis Mencken: "Voor elk gecompliceerd probleem is een heldere, simpele oplossing... en die is verkeerd."

Voor elk gecompliceerd probleem is een heldere, simpele oplossing... en die is verkeerd.

Oekraïne-referendum - stembureau

Nog even kort, waar gaat het verdrag eigenlijk over? Meer dan driehonderd van de 323 pagina’s waaruit het bestaat moeten de zakelijke kant van de relatie tussen de Europese Unie en Oekraïne bevorderen. Het verdrag staat dan ook vol met afspraken over de afschaffing van invoerrechten, bescherming van investeerders en belastingmaatregelen. Verder gaat het om goede voornemens en afspraken aangaande het tegengaan van corruptie, bescherming van minderheden in Oekraïne en de versterking van de rechtsstaat. Samenwerking op het gebied van buitenlands veiligheidsbeleid is er in meegenomen, evenals het tegengaan van de verspreiding van massavernietigingswapens en de bevordering van duurzame productie. Het voornaamste thema is dus handel. Er zit een component wereldverbetering in en het oogmerk een stabiele situatie aan de oostelijke buitengrenzen van Europa te bevorderen. Dat is iets waar de Europese Unie de laatste jaren behoorlijk werk van maakt.

Oekraïne-referendum - Ploumen

Minister Ploumen (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) ontmoet minister van Landbouw Pavlenko op handelsmissie in Oekraïne.

Wat is er allemaal voor het associatieverdrag met Oekraïne te zeggen?

Om te beginnen zijn er de economische voordelen. Nederland is een van de grootste investeerders in Oekraïne. Er wonen vijfenveertig miljoen mensen en dat zijn in theorie evenzoveel potentiële consumenten van Nederlandse goederen en diensten. Oekraïne krijgt daarbij ook toegang tot de Europese markt en daar kan het land en ook Nederland weer de vruchten van plukken. Voorstanders, meer gericht op de menselijke kant van het verdrag, roepen onder meer dat het al een tijdje de goede kant op gaat. Het land is bezig de mensenrechtensituatie te verbeteren en er is al een wet ingevoerd om discriminatie op basis van seksuele geaardheid te verbieden. Hun argumenten komen er op neer dat Oekraïne dankzij het verdrag, en de nauwere band met Europa, op allerlei gebieden een beschaafdere samenleving gaat worden.

Oekraïne-referendum homoactivisten Amsterdam

Loco-burgemeester Van der Burg met drie gasten uit Oekraïne die Amsterdam bezoeken vanwege de Gay Pride. Zij strijden in eigen land voor homorechten.

Er zijn ook mensen die het radicaler stellen. Zakelijke belangen fijn, mensenrechtenverbeteringen meer dan mooi, maar we hebben het hier ook over het verlossen van een volk. Laten we niet vergeten, zeggen zij, dat het in essentie gaat om een diep gevoeld Oekraïens verlangen naar hervormingen en vrijheid. "De tegenstanders van het verdrag verlangen dat de Nederlandse regering als enige Europese regering het akkoord boycot, en verraad pleegt ten opzichte van mensen die gestorven zijn om wat dichter bij een vrij Europa te komen," schrijft Eddy Szirmai, hoogleraar Ontwikkelingseconomie aan de Universiteit Maastricht, in de Volkskrant. En hij besluit zijn verhaal met de toevoeging dat 'nee-stemmers' zouden worden toegejuicht door Chamberlain; de Britse premier, die met grote concessies hoopte Hitler te paaien om de vrede in Europa te bewaren.

Oekraïne-referendum - D66

Stientje van Veldhoven, Alexander Pechtold, Pia Dijkstra en Kees Verhoeven kijken in een café aan de Grote Markt naar de uitslag van het referendum.

Wat is er tegen het associatieverdrag met Oekraïne in te brengen?

De motivatie van de tegenbeweging is stevig gegrond in kritiek op de Europese Unie. Nederland wordt geregeerd vanuit Brussel is de gedachte en dat moet nu maar eens een halt worden toegeroepen."Dit verdrag is erop gericht om Oekraïne bij de Europese Unie te betrekken," stelt Thierry Baudet, jurist, publicist en oprichter van het Forum voor Democratie. De Europese Unie breidt zichzelf daarmee uit en wint, meent hij, daardoor weer aan macht en houdt ondertussen geen of onvoldoende rekening met wat 'de Europeaan' echt wil. Daaraan gerelateerde argumenten van de nee-beweging zijn dat het een behoorlijke bende is in Oekraïne. Om te beginnen winnen vuisten het daar nog weleens van argumenteren in het parlement. Bovendien scoort Oekraïne elk jaar weer hoog op de internationale corruptie-index van het gezaghebbende Transparency International.

Europarlementariërs Sophie in 't Veld (D66) en Marcel de Graaff (PVV) in debat: pro- tegenover anti-Europa. 

Tegenstanders van het verdrag vrezen dat die corruptie overwaait naar de Nederlandse economie. Niet helemaal onvoorstelbaar, als zakendoen daar op grote schaal met smeergeld gepaard gaat. Een grote vrees is ook dat er uiteindelijk Nederlands belastinggeld naar Oekraïne zal gaan en in de ongecontroleerde zakken van de machthebbers zal verdwijnen. "Oekraïense politici zijn de grootste boeven die er zijn," volgens Peter van Ham, onderzoeker bij Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen. Voor Van Ham staat vast dat Oekraïense politici van het extra overheidsgeld dat ze eventueel zullen binnenhalen, standaard een fors percentage naar de eigen bankrekening in Cyprus zullen overmaken. Daar komt nog bij dat Oekraïne nou niet bulkt van het geld en het dus weleens een behoorlijke tijd kan gaan duren voordat het als afzetgebied voor Nederland ook echt wat gaat opleveren.

Oekraïne-referendum - Roos cijfers

Dan is er ook nog de nadrukkelijke vrees dat het verdrag een opstapje is naar uiteindelijk volwaardig EU-lidmaatschap. Dat zou er dan onder meer weer toe kunnen leiden dat Oekraïners visumvrij tussen hun land en de Europese Unie kunnen reizen. En daar komen de al bestaande politieke spanningen tussen de Europese Unie en Rusland bij. Vanaf 2014 botsen de Europese Unie en Rusland bij monde van Poetin herhaaldelijk over de Russische annexatie van Oost-Oekraïne en de Russische steun aan de zogeheten separatisten; een militante, pro-Russische beweging in het land. Volgens de tegenstanders van het verdrag is de behoefte aan een nauwere band met de Europese Unie in Oekraïne alles behalve unaniem en zit Rusland op z’n zachtst gezegd ook niet op EU-invloed daar te wachten. Het verdrag zou kortom de situatie in een toch al explosief deel van de wereld weleens kunnen verslechteren. De belangrijkste bezwaren samengevat: het gaat ons geld kosten, straks krijgen we al die ellende op de een of andere manier hier en bovenal moet de Europese Unie eens ophouden voor ons te beslissen.

Oekraïne-referendum - Wilders

Geert Wilders bezoekt Purmerend om te flyeren tegen het associatieverdrag met Oekraïne.

Waarom maakt het referendum geen eind aan de Oekraïne-discussie?

Het is geen discussie die uiteindelijk met tevredenheid tot algehele overeenstemming leidt. Ook op de uitslag van het referendum volgt geen 'nou vooruit, dan doen we het zo'. Ondermeer het meningsverschil over het verdrag als verkapte opmaat tot volwaardig lidmaatschap van de Europese Unie lijkt in de periode na het referendum alleen maar op te laaien. VVD-politicus Frits Bolkestein vindt het: "...een schaamteloze verdraaiing van de situatie te beweren dat Oekraïne met het verdrag dichter bij een lidmaatschap van de EU komt." En het argument dat bijvoorbeeld Turkije al sinds 1963 kandidaat-lid is, maar nog steeds niet aan de voorwaarden voldoet, onderschrijft zijn visie wel. Mocht Oekraïne lid willen worden van de Europese Unie, dan zullen ook nog eens alle lidstaten daar groen licht voor moeten geven.

"61 procent van de mensen die zijn gaan stemmen zei 'nee, dit wil ik niet'. Als je die mensen tegemoet wilt komen, is er maar een ding dat je kan doen: niet ratificeren."

Het nee-kamp roept na het referendum bij monde van het Burgercomité EU dat "de democratie nu zo goed als dood is." Dit omdat de regering opvallend lang niets met de uitslag doet. De Referendumwet schrijft voor dat de regering zo spoedig mogelijk met een antwoord moet komen en de minister-president heeft maar twee opties: de uitkomst negeren (het referendum was immers raadgevend) of de uitslag accepteren. Geenstijl, de website verbonden aan het actiecomité Geenpeil, vertoont maandenlang prominent een 'Hoe Lang Zwijgt Rutte Al?'-teller waarop te zien is hoeveel dagen het kabinet de zaak in de lucht laat hangen. "De Nederlandse politiek draait niet langer om u, de Nederlandse kiezer en de Nederlandse bevolking, maar om Brussel en de Europese Unie," luidt de conclusie van het Burgercomité.

Oekraïne-referendum - Rutte

Premier Mark Rutte in de Tweede Kamer tijdens het debat over de aanpassing van het Oekraïne-verdrag.

Wat doet premier Rutte met het 'nee' bij het Oekraïne-referendum?

Die houdt voet bij stuk. "Het is groter dan Nederland alleen," zegt hij. En hij legt vele diplomatieke kilometers af om het verdrag op de een of andere manier toch tot stand te brengen. Critici voeren aan dat dat gemotiveerd is door het mogelijke gezichtsverlies ten opzichte van alle overige leden van de Europese Unie, die, zoals gezegd, het verdrag wel goedkeuren. Vanuit de Europese Unie staat ook flinke druk op hem, omdat een Nederlands 'nee' wordt gezien als een falen van heel Europa. Een uiteindelijk Nederlands 'ja' wordt gezien als een overwinning voor de Europese eensgezindheid.

"Het is lastig uitleggen voor premier Rutte, het Oekraïne-verdrag alsnog te tekenen. Toch verdedigt hij zijn lijn."

Rutte zelf voorspelt grote onstabiliteit aan de oostgrenzen van Europa: "Dit is niet de tijd om de Russische leider Poetin cadeautjes te geven." Ook stelt hij bij herhaling dat een nee van Nederland zinloos is. Een nee kan dit verdrag dan wel van tafel vegen, omdat de Europese Unie hierin unaniem moet zijn, maar, zegt hij, datgene waar het verdrag voor staat komt ook zonder Nederland wel tot stand en dan misschien in een ongunstiger vorm. De Europese Unie en ook de afzonderlijke lidstaten hebben namelijk mogelijkheden om onder meer op handelsgebied zelf allerlei overeenkomsten met Oekraïne te sluiten.

Dit is niet de tijd om de Russische leider Poetin cadeautjes te geven.

Oekraïne-referendum - Rutte 2

Hoe nu verder met het Oekraïne-referendum?

Uiteindelijk bedingt Rutte in Brussel een juridisch bindende verklaring bij het verdrag waarin de voornaamste bezwaren van de nee-stemmers zouden moeten zijn weggenomen. Zo is het verdrag duidelijker geen opstapje meer voor Oekraïne om lid van de Europese Unie te worden. Het verdrag geeft het land nadrukkelijk geen recht op kandidaat-lidmaatschap van de EU. Het is geen vanzelfsprekende veiligheidsgarantie en verplicht niet tot financiële en militaire bijstand vanuit de Europese Unie. Daarbij betekent het expliciet geen toekomstige vrije toegang tot de Europese arbeidsmarkt en geeft het Oekraïners niet het recht in Europa te werken of wonen. Tot slot kan het verdrag ontbonden worden als Oekraïne geen vooruitgang boekt met het bestrijden van corruptie.

"Ik vind het belachelijk. Het is een 'nepbijlage' die niets zal veranderen aan de consequenties van het verdrag waar wij tegen waren met zijn allen."

Het zal weinigen verbazen dat ook dit weer gekrakeel oplevert. De een vindt het nu wel een goed verdrag. De ander stelt dat de 'nee' van het referendum een 'nee' is en niets anders. De aanpassingen worden een 'loze bijsluiter' genoemd en de hele gang van zaken kiezersbedrog.

Oekraïne-referendum - Baudet

Thierry Baudet van Forum voor Democratie op weg naar de rechtbank. Inzet is het gebrek aan stembureaus tijdens het Oekraïne-referendum.

Ondertussen heeft een meerderheid van de Tweede Kamer het verdrag goedgekeurd en ook de Eerste Kamer stemt op 30 mei 2017 in met het verdrag. Zowel de Eerste als Tweede Kamer legt de nee-stem bij het referendum dus naast zich neer: het omstreden verdrag komt er toch. 

Eerste Kamer stemt voor Oekraïne-verdrag

EO - Dit is de dag, 30 mei 2017

00:00

00:00

Rest de vraag: wat betekent dat? Oftewel, zal het associatieverdrag voor Nederland en Oekraïne gunstig of ongunstig uitpakken? Het is zoals gezegd voornamelijk een handelsverdrag. Meer handel kan meer interactie betekenen, meer wederzijdse afhankelijkheid en invloed, hopelijk meer welvaart en als het even meezit dus al gauw ook meer beschaving in Oekraïne.

Maar in elk betoog over de toekomst van het land en over de toekomst van de relatie met de Europese Unie spelen de woorden 'zou' en 'mits' een prominente rol. Het zou kunnen dat de economie er groeit, dat er een Nederlandse afzetmarkt ontstaat, dat de corruptie afneemt, dat de relatie met Poetin verbetert... dat... mits... als… Maar de relatie met Poetin verbetert niet. Zijn besluit om Oekraïne binnen te vallen in 2022 stort Oekraïne in een oorlog met duizenden doden en miljoenen vluchtelingen in Europa tot gevolg. 

In het kort:

  • In april 2016 stemt een meerderheid van de Nederlandse kiezers middels een referendum tegen een associatieverdrag met Oekraïne.

  • Het referendum is niet bindend maar de normale gang van zaken is dat de regering er zo snel mogelijk op reageert. Dat gebeurt niet. Het referendum maakt dan ook alles behalve een einde aan de discussie.

  • Het verdrag betreft vooral handelsbetrekkingen. Daarnaast spelen een meer stabiele situatie aan de oostgrenzen van de EU en verbetering van de mensenrechten een rol.

  • Voorstanders zien groeiende economieën in beide landen en verbeterde mensenrechten in Oekraïne.

  • Tegenstanders willen de macht van de Europese Unie inperken. Ze vrezen dat Nederlands geld naar een corrupt land zal gaan, Oekraïne EU-lid zal worden en Oekraïners de arbeidsmarkt zullen overstromen.

  • Mark Rutte krijgt uiteindelijk toezeggingen los in Brussel die de bezwaren van de tegenstanders zouden moeten wegnemen. De Tweede Kamer en de Eerste Kamer stemmen in met het aangepaste verdrag. 

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant

om te weten