Waar komen 1 aprilgrappen vandaan?
Gepubliceerd: 30-3-2017
Laatste update: 29-03-2024
Op 1 april kan geen opmerking meer worden vertrouwd en je moet op de hoede zijn voor de grootste goedzakken onder vrienden, buren of collega’s. Ook de media proberen elkaar al meer dan 100 jaar af te troeven met de grap waar de meeste lezers of kijkers instinken. Waar komt deze traditie vandaan?
Redacteur: Sjoerd Huismans
Laten we wel wezen: de meeste 1 aprilgrappen zijn natuurlijk te flauw voor woorden. Maar af en toe zit er een geslaagde tussen, zoals deze zoektocht naar een 'ruimtehond' van het onvolprezen NCRV-programma Man bijt hond:
De Europese ruimtevaartorganisatie ESA zoekt een speelkameraadje voor de Nederlandse astronaut André Kuipers tijdens diens verblijf in de ruimte. Trotse hondenbezitters melden hun trouwe viervoeter aan. Tijdens een selectiedag wordt getest welke hond het geschiktst is.
Wat hebben de media ermee te maken?
Door de eeuwen heen groeit 1 april uit tot een internationale traditie. In de negentiende eeuw is 1 april volgens cultuurhistoricus Jan ter Gouw vooral voor kinderen bedoeld. Ook worden de sociale verhoudingen voor één dag op zijn kop gezet. Aan het eind van de negentiende eeuw zijn het vooral de nieuwe massamedia die de aanstichter van 1 aprilgrappen worden. De Engelse krant London Evening Standard bericht al in 1846 over een grote ezelsshow die op 1 april zou worden gehouden.
Dat blijft het belangrijkste soort 1 aprilgrap in de media: het op de been krijgen van een zo groot mogelijke menigte voor iets dat er niet blijkt te zijn. Hieronder zie je een selectie van de beste vroege grappen in de Nederlandse media:
De beste 1 april grappen van vroeger
“De aandacht die mediagrappen trekken en het commentaar dat ze uitlokken, dragen er in belangrijke mate toe bij dat de traditie in stand blijft,” schrijft het Meertens Instituut over de traditie van 1 aprilgrappen in de media. In Noorwegen, Zweden, Denemarken, Finland en IJsland publiceren kranten op 1 april bijvoorbeeld precies één nepverhaal op de voorpagina. Media hebben er ook een belang bij om 1 aprilgrappen te maken: juist door de ophef die kan ontstaan rondom een nepverhaal, wijzen ze op een ludieke manier op het belang van betrouwbare nieuwsvoorziening.
En daarmee kun je niet vroeg genoeg beginnen. Sinds de jaren tachtig is het vooral het Jeugdjournaal die de taak op zich neemt om elk jaar een geslaagde 1 aprilgrap te maken.
Vijf hoogtepunten op een rij
Hoe is de 1 aprilgrap ontstaan?
Waar komt die gewoonte om elkaar op 1 april voor de gek te houden eigenlijk vandaan? En waarom spelen de media daarbij zo'n belangrijke rol? Zoals met veel volkstradities is het onduidelijk hoe de 1 aprilgrap precies ontstaan is. In onderstaand filmpje zie je een aantal theorieën op een rij:
Niemand die precies weet waar de 1 aprilgrap vandaan komt. Toch zijn er meerdere verklaringen voor en die gaan terug tot in de Oudheid. Hoe wordt 1 april in verschillende landen beleefd?
De oorsprong wordt meestal in de zestiende eeuw gelegd. De bekendste verklaring is waarschijnlijk het invoeren van de Gregoriaanse kalender in 1582, opgedragen door Paus Gregorius XIII. Vóór dat jaar werd oud en nieuw in katholieke landen acht dagen lang gevierd, van 25 maart tot en met 1 april.
Sinds de invoering van de nieuwe kalender begint het nieuwe jaar op 1 januari, maar dankzij de beperkte communicatiemiddelen in die tijd duurt het nogal lang voordat iedereen dat doorheeft. En dus vieren veel mensen – sommigen uit onwetendheid, sommigen uit rebellie – het nieuwe jaar nog steeds op 1 april. Door de rest van de bevolking wordt dit als een achterlijke gewoonte gezien en dus worden de ‘april fools’ op 1 april gepest. Die pesterijen zouden vervolgens tot de traditie hebben geleid om elkaar voortaan op 1 april voor de gek te houden.
Toch kan dit niet het hele verhaal zijn. In Frankrijk dateert de eerste verwijzing naar de 1 apriltraditie uit 1508, dus nog vóór de overstap naar de Gregoriaanse kalender. In Engeland wordt de kalender pas in 1752 aangepast aan die in de rest van Europa, maar de traditie van 1 aprilgrappen bestaat er al langer. In de Middelengelse verhalenbundel The Canterbury Tales van Geoffrey Chaucer wordt, voor zover bekend, voor het eerst de link gelegd tussen 1 april en grappenmakerij.
De pelgrims uit The Canterbury Tales, gegraveerd door de Britse schrijver en kunstenaar William Blake.
In een van de verhalen, The Nun's Priest’s Tale, wordt een ijdele haan erin geluisd door een gewiekste vos. Het verhaal speelt zich af ‘syn March bigan thritty dayes and two’, dus 32 dagen nadat maart begon. Dat komt dus neer op 32 maart oftewel 1 april. In Engeland is de traditie April Fool’s Day ontstaan: naar degene die erin trapt wordt “April fool!” geroepen. Dat mag tot het middaguur: daarna is degene die na 12 uur nog een grap uithaalt is zelf de dwaas.
Er zijn nog oudere bronnen van de 1 apriltraditie. Zo zou het Romeinse festival Hilaria een vroege voorloper zijn van de traditie. Dit festival begint op 21 maart, de eerste dag van de lente. Tijdens de week vinden er verschillende serieuze rituelen plaats om de vruchtbaarheidsgodin Cybele te eren, maar aan het eind (rond 1 april dus) mogen de burgers van Rome even helemaal losgaan: zich verkleden als narren, politici parodiëren en grappen uithalen met buren of vrienden, om zodoende de frustraties van een heel jaar in één dag af te reageren.
Vanaf wanneer doet Nederland aan 1 april?
Ook in Nederland en Vlaanderen gaat de 1 apriltraditie ver terug. De eerste referentie in een Nederlandstalige bron dateert uit ca. 1560 te Brugge: een gedicht van rederijker Eduard de Dene, waarin een knecht doorziet dat zijn heer hem in de zeik wil nemen door hem om een nutteloze boodschap te sturen. Een ander verhaal uit die tijd gaat over de inname van Den Briel (tegenwoordig meestal Brielle genoemd) door de Watergeuzen in 1572. De uitdrukking ‘Op 1 april verloor Alva zijn bril’ zou daarvandaan komen. Dat grapje slaat op de Spaanse hertog Fernando Ãlvarez de Toledo die het gezag heeft over Nederland tijdens de Tachtigjarige Oorlog en die dus een flinke flater slaat door Den Briel te verliezen.
'Op 1 april verloor Alva zijn bril.' Een uitdrukking die ons bekend in de oren klinkt. Het gaat over de dag waarop de watergeuzen het stadje Den Briel innamen, op 1 april 1572. Een belangrijk moment in de Nederlandse Opstand.
De inname van Den Briel luidt het begin in van de opstand van de Nederlanden tegen de koning van Spanje, die tachtig jaar later wordt gewonnen. De inname van Den Briel wordt nog altijd gevierd, maar als verklaring voor het ontstaan van de 1 apriltraditie schiet het verhaal tekort. Immers: waarom zou de gewoonte dan van Scandinavië tot India bestaan?
Een van de beroemdste Nederlandse 1 aprilgrappen: op het strand bij Zandvoort is een beeld afkomstig van Paaseiland 'aangespoeld'.
In het kort
Aan het eind van de negentiende eeuw zijn het vooral de nieuwe massamedia die de aanstichter van 1 aprilgrappen worden. Juist door de ophef die kan ontstaan rondom een nepverhaal, wijzen ze op een ludieke manier op het belang van betrouwbare nieuwsvoorziening.
Zoals met veel volkstradities is het onduidelijk hoe de 1 aprilgrap precies ontstaan is. De bekendste verklaring is dat men tot 1582 in veel landen Oud en Nieuw vierde op 1 april. Mensen die dat ook na 1582 bleven doen, werden gepest omdat men dit als een achterlijke gewoonte zag.
Ook in Nederland en Vlaanderen gaat de 1 apriltraditie ver terug. De eerste referentie in een Nederlandstalige bron, een gedicht van Eduard Dene, dateert uit ongeveer 1560.
