Hoe geeft Karel V de Nederlanden vorm?
Gepubliceerd: 18-7-2017
Laatste update: 25-01-2021
Halverwege de zestiende eeuw is het latere Nederland onderdeel van een groot keizerrijk dat zich uitstrekt van Zuid-Italië tot het noorden van de Nederlanden. Aan het hoofd staat keizer Karel V. Hij maakt van de Lage Landen een politieke eenheid.
Redacteur: Paul Koster
Keizer Karel de Vijfde staat aan het hoofd van een enorm groot rijk. Hij weet onder meer eenheid te brengen in de Nederlanden.
In welke tijd leeft Karel V?
Aan het eind van de vijftiende eeuw ziet Europa er anders uit dan nu. Het gebied waar we nu wonen, bestaat uit een verzameling kleine gewesten, die allemaal hun eigen regels en wetten hebben. De hertogdommen, graafschappen en heerlijkheden in de Lage Landen - ongeveer de latere Benelux en een noordwestelijke punt van Frankrijk - verschillen nogal van elkaar, maar een groot deel valt onder één machthebber: Filips de Schone. Hij komt uit een geslacht van Bourgondische hertogen die in de voorgaande eeuw verschillende zelfstandige gewesten bij hun grondgebied hebben gevoegd. Filips mag zich onder meer graaf van Vlaanderen, Artesië, Henegouwe, Holland en Zeeland noemen, en hertog van Brabant en Limburg. Oud wordt Filips niet. Op 28-jarige leeftijd overlijdt hij, in 1506.
Over welke gebieden is Karel V de baas?
In het jaar 1500 krijgen Filips de Schone en zijn vrouw Johanna van Castilië hun tweede kind en eerste zoon: Karel. Bij dood van zijn vader erft hij de Nederlanden, maar omdat hij pas zes is, besturen anderen voor hem. Op zijn vijftiende krijgt hij daadwerkelijk macht. Een jaar later wordt hij koning van Spanje en in 1519 ook nog keizer van het Duitse Rijk. Hij regeert over een ‘rijk waar de zon nooit ondergaat’. Naast een groot deel van het Europese vasteland erft en verwerft hij namelijk ook overzeese gebieden in de ‘Nieuwe Wereld’.
Al op zeer jonge leeftijd heeft Karel V het gezag over grote delen in Europa. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Karel V, zoals hij inmiddels is gaan heten, heeft in 1525 in totaal 72 titels. Hij regeert over onder meer 27 koninkrijken, dertien hertogdommen en 22 graafschappen. Sinds zijn naamgenoot Karel de Grote is er niemand geweest die heerste over een dusdanig groot gebied in Europa. Reken je de overzeese gebieden mee, dan is het rijk van Karel V zelfs groter dan het vroegere Romeinse Rijk.
"Het was vrijwel een onmogelijke opdracht voor Karel V"
VPRO, OVT - 12 sep 1999 (3:02 min)
00:00
00:00
Hoe komt Karel V aan zoveel land?
Edelen trouwen vaak om strategische redenen met elkaar, om de macht van hun families te beschermen of te vergroten. Dat geldt ook voor Filips de Schone en Johanna van Castilië, de ouders van Karel V. Hun huwelijk moet de macht inperken van de Franse koning Karel VIII, die een bedreiging vormt voor hun grondgebied. Er is zelfs sprake van een dubbelhuwelijk: Filips trouwt met Johanna en kort daarna huwt de zus van Filips Johanna's broer. Zo raken de Spaanse gebieden en de Nederlanden politiek met elkaar verbonden.
Professor dr. H. Brugmans vertelt in 1958 over de voorouders en familiebanden van Karel V.
Deze fusie van vorstenhuizen heeft grote gevolgen. Kort na 1500 vindt er namelijk een heuse overlijdensgolf plaats onder West-Europese troonopvolgers, waardoor de jonge Karel als enige erfgenaam van het uitgestrekte gebied gebied overblijft.
Inteelt
Bij opeenvolgende huwelijken binnen een kleine groep families bestaat het risico van inteelt. Bij Karel V is zijn opvallende ‘centenbak’ – of, in goed Vlaams ‘peerdemuile’ – een gevolg van adellijke huwelijkspolitiek. Nakomelingen van Karel zullen ook kampen met hun grote onderkaak en andere erfelijke gebreken.
Karel V heeft een opvallende kin.
"Karel V kreeg door toeval veel macht"
NTR, Hoe?Zo! Radio - 1 apr 2013 (2:06 min)
00:00
00:00
Welke invloed heeft Karel V gehad?
Karel V krijgt het druk. In het oosten vormen de Osmanen en voortdurende dreiging en in het westen wil zijn concurrent Frans I, koning van Frankrijk, grondgebied innemen. Ook zijn er nog opstandige Duitse vorsten. Vanwege al deze problemen heeft Karel vaak weinig tijd voor de Nederlanden.
Karel V komt oorspronkelijk uit Gent, maar vertrekt op jonge leeftijd al naar Spanje.
In deze roerige tijd belanden Europeanen van de ene oorlog in de andere. In de Lage Landen heerst er lang onrust rond de hertog van Gelre, ook een Karel, die geregeld zijn buurgebieden binnenvalt, gesteund door de Franse koning Frans I. Keizer Karel probeert lang de macht van de hertog te breken en in 1543 slaagt hij daarin. Gelre is de laatste van de Lage Landen die onderdeel wordt van zijn rijk. De Zeventiende Provinciën - alle Nederlanden - vallen voortaan onder één heerser.
Een van de oudste kaarten met daarop de Nederlanden als een geheel (Abraham Ortelius, 1573).
Een paar jaar later, in 1549, bepaalt Karel V in de 'Pragmatieke Sanctie' dat de Zeventien Provinciën voortaan als één geheel gezien moeten worden en dat ze altijd samen zullen worden overgeërfd. Hiermee maakt hij de Nederlanden voor het eerst in de geschiedenis officieel tot een politiek geheel.
Wij, Karel, bij de gratie Gods Rooms Keizer (…) laten weten aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, dat wij geoordeeld hebben dat het van groot belang is voor onze voornoemde landen (…) dat zij in de toekomst altijd onder eenzelfde vorst zouden blijven die ze in één geheel zou houden, wetend dat hun deling ten gevolge van successies en erfenissen hun ondergang en ruïne zou betekenen.
Fragment uit de Pragmatieke Sanctie (1549)
Overigens is Karel V niet onomstreden onder de burgers van deze nieuwe politieke eenheid. De katholieke keizer treedt keihard op tegen protestanten, aanhangers van hervormer Luther en andere ‘ketters’. Hij laat protestanten vervolgen en dat leidt tot veel kritiek. Dat is zelfs nog merkbaar in het jaar 2000, als de de 500e geboortedag van Karel in heel West-Europa wordt gevierd. In Nederland - dat vaak wordt gezien als een protestants land - krijgt het jubileum relatief weinig aandacht.
In 2000 wordt de 500ste geboortedag van Karel V herdacht. In Gent is hij niet bij iedereen even geliefd.
Waarom stopt Karel V?
Als Karel tegen de vijftig loopt, overweegt hij om af te treden. Vrijwel alle vorsten regeren in die tijd tot hun dood maar Karel is er klaar mee. Klaar met de oorlogen en klaar met het continue reizen om alle hoeken van zijn keizerrijk in de gaten te houden. Hij heeft last van lichamelijke ongemakken, zoals de gewrichtsaandoening jicht waaraan hij al geruime tijd lijdt.
Portret van Karel V (1500-58), keizer van het Heilige Roomse Rijk, anoniem (ca. 1550)
Hij besluit het volk voor te bereiden op zijn aftreden door nog één keer veel van zijn steden te bezoeken, met in zijn kielzog zijn zoon en beoogd opvolger, die wij kennen als Filips II. In 1549 is er een zogenaamde Blijde Intrede in Brussel, met veel pracht en praal. Niet alleen de keizerlijke familie doet daar aan mee, ook andere gezaghebbers waaronder de later beroemde Willem van Oranje. Hoe dat er ongeveer uit gezien moet hebben, is jaarlijks te zien als deze ‘Ommegang’ wordt nagespeeld – onder meer door nazaten van de edelen van toen.
De Ommegang in Brussel
Op 25 oktober 1555 doet Karel V afstand van de heerschappij over de Nederlanden. Hij draagt de macht over aan zijn zoon Filips, die ook Spanje erft. Karels broer Ferdinand volgt hem op als keizer. Karel vertrekt naar Spanje, waar hij de laatste jaren van zijn leven doorbrengt bij een klooster in het plaatsje Cuacos de Yuste. Hij overlijdt in 1558.
De laatste jaren van zijn leven woont Karel bij een klooster in het Spaanse Cuacos de Yuste.
Wie is na Karel V de baas?
Filips II zal zich in korte tijd zeer impopulair maken in de Nederlanden, waar het binnen tien jaar erg onrustig wordt. Zelf richt hij zijn aandacht vooral op Spanje, en om de onrust in de Nederlanden te beteugelen benoemt hij in 1567 de hertog van Alva tot landvoogd van de Nederlanden. Met een groot leger moet deze ‘IJzeren Hertog’ de burgers weer in het gareel krijgen na de beeldenstorm. In die jaren keert Willem van Oranje zich tegen Filips. De Coninck van Hispanje in het Wilhelmus is Filips II, die Willem van Oranje altijd heeft geëerd, maar nu niet meer. Zo begint de Nederlandse Opstand, die zal uitmonden in een nieuw land, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Willem van Oranje zal worden geëerd als de vader van dat vaderland.
Bij de opening van een tentoonstelling over Filips II in het Spaanse Prado-museum, blijkt dat de voormalige koning bij de regering van dat land zeer geliefd is.
In het kort
Karel V (1500) erft dankzij strategische huwelijken van zijn voorouders een zeer groot gebied in Europa.
Karel moet zijn rijk beschermen tegen onder meer Frankrijk en Turkije.
Hij maakt als eerste een geheel van de Nederlanden: de Zeventien Provinciën.
Het harde optreden van Karel V tegen religieuze hervormers is in de Nederlanden niet populair.
Als de zoon van Karel, Filips II, de macht heeft, leidt dat in de Nederlanden tot een opstand.
