Hoe wordt Willem van Oranje vader des vaderlands?
Gepubliceerd: 19-7-2017
Laatste update: 24-01-2024
Hij is een van de belangrijke figuren uit de Nederlandse geschiedenis: Willem van Oranje, de vader des vaderlands, prins van Oranje, Willem de Zwijger. Zijn verzet tegen Filips II vormt het begin van de Tachtigjarige Oorlog en leidt tot het ontstaan van de Republiek der Nederlanden. Wie is Willem van Oranje?
Hoe komt Willem van Oranje aan invloed?
Willem van Nassau wordt in 1533 in het Duitse Dillenburg geboren als oudste zoon uit het huwelijk van Willem de Rijke en Juliana van Stolberg. Hoewel vader Willem graaf van Nassau is, heeft de familie niet veel geld. Na de geboorte van zoon Willem volgen nog zeven dochters en vier zonen.
Willems moeder is overtuigd luthers, maar vanaf 1544 krijgt Willem toch een katholieke opvoeding. Hij ontvangt dan namelijk een grote erfenis van zijn overleden neef René van Chalon. Die bestaat uit een aantal landgoederen, waaronder het Franse prinsdom Orange en bezittingen in de Nederlanden. Karel V, die op dat moment heer der Nederlanden is, stemt hier mee in, onder één voorwaarde: Willem moet zich bekeren tot het rooms-katholieke geloof en hij krijgt een opvoeding aan het hof in Brussel. Zijn ouders laten deze kans niet lopen en stemmen in. Zo wordt de elfjarige Willem van Nassau plots prins van Oranje.
Willem ontvangt een belangrijke erfenis. Er zit echter wel een addertje onder het gras. De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
Aan het Brusselse hof wordt de basis gelegd voor het leiderschap van Willem. Naast zijn moedertaal Duits leert hij Latijn, Frans, Spaans, Italiaans en Nederlands. Bovendien komt hij in contact met een aantal belangrijke personen, zoals Karel V, diens zoon Filips II en de Spaanse generaal Fernando Álvarez de Toledo. Willem blijkt een uitstekende diplomaat en wordt in 1555 raadgever van Filips II, die dat jaar zijn vader opvolgt als heer der Nederlanden.
Een jonge Willem van Oranje, geschilderd door Anthonis Mor van Dashorst rond 1554.
Zijn eerste huwelijk is een berekende keuze. Willem trouwt in 1551 met Anna van Egmond, de enige dochter van een rijke graaf uit de Nederlanden. Hiermee vergroot hij zijn invloed en kapitaal. En de twee blijken het nog te kunnen vinden ook. Brieven laten zien dat de twee een goede relatie hebben. Ze krijgen drie kinderen: twee dochters, van wie er één jong sterft, en een zoon: Filips Willem van Oranje.
Anna van Egmond
NCRV - De vrouwen van Willem van Oranje, 29 nov 1984
00:00
00:00
Waarom wisselt Willem van kant?
“Den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd”, klinkt het in het Nederlandse volkslied. Willem van Oranje is vanaf 1555 een belangrijke raadgever van Filips II, die in die jaren behalve heer der Nederlanden ook koning van Spanje wordt. Filips II wil dat alle inwoners van zijn rijk één geloof aanhangen: het katholicisme. Van protestanten moet hij niets weten. Willem van Oranje, met zijn lutherse moeder, is gematigder. Zo heeft hij waardering voor de kritische humanist Erasmus, die het niet eens is met bepaalde praktijken binnen de rooms-katholieke kerk.
In het Zuiden ontstaan 'broeinesten van het protestantisme'. Koning Filips II moet ingrijpen. Bekijk de hele aflevering op NPO Start.
Filips II heeft veel Spaanse raadgevers. Willem van Oranje is voor hem een belangrijke verbinding met de Nederlanden.
Ik zal de eer, het geloof, de wet van God, van de koning, van mijn vrienden en mij handhaven.
Willem van Oranje
Filips II vertrekt in het najaar van 1559 uit de Nederlanden en benoemt kort daarna zijn halfzus Margaretha van Parma tot landvoogdes van de Nederlanden. Zij regeert in zijn naam. Willem is dan stadhouder (plaatsvervanger van Filips) in Holland, Zeeland en Utrecht. Filips is streng tegen ketters. Bovendien wil hij de macht in de Nederlanden concentreren in Brussel, waar hij zich laat ondersteunen door ambtenaren. Edelen als Willem van Oranje zien dat als een bedreiging van hun positie, en protesteren. Filips geeft niet toe, ook niet aan bezwaren tegen de kettervervolgingen. Zo ontstaat een kloof tussen Filips en Willem, die zich de eerste jaren nog op de vlakte houdt. Intussen is zijn eerste vrouw overleden en is hij in 1561 getrouwd met Anna van Saksen, een lutherse.
Een slecht huwelijk
Het huwelijk tussen Willem van Oranje en Anna van Saksen wordt in 1571 nietig verklaard. Anna krijgt het stempel 'krankzinnig' en haar kinderen worden haar ontnomen. Ze wordt de rest van haar leven opgesloten in een dichtgemetselde kamer, waar ze in 1576 sterft door uitputting.
De Nederlanden zijn verdeeld in de zestiende eeuw. Waarom komen zij toch gezamenlijk in opstand tegen Filips II?
Op 31 december 1564 pleit Willem van Oranje in zijn 'Oudejaarsrede' voor de gewetensvrijheid van de inwoners van de Nederlanden. Willem zou gezegd hebben:
Ik kan niet goedkeuren dat vorsten over het geweten van hun onderdanen willen heersen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst ontnemen.
Willem van Oranje
Filips II wil er niks van horen. Hij handhaaft zijn ketterbeleid en zijn politiek van centralisatie.
Filips II beschuldigt prins Willem van Oranje te Vlissingen bij zijn vertrek uit de Nederlanden in een verzonnen voorstelling, geschilderd door Cornelis Kruseman.
Wat is zijn rol in de Tachtigjarige Oorlog?
In augustus 1566 komen de religieuze spanningen tot een uitbarsting. De beeldenstorm vindt plaats: protestanten vernielen heiligenbeelden in rooms-katholieke kerken. Om dat te wreken, stuurt Filips II een ijzervreter naar de Nederlanden: Fernando Álvarez de Toledo, de hertog van Alva. Hij volgt Margaretha van Parma op als landvoogd en richt de Raad van Beroerten op, een bijzondere rechtbank die daders van de beeldenstorm moet straffen. De leden besluiten Willem te vervolgen. Maar die heeft de problemen zien aankomen en is naar zijn ouderlijk slot in het Duitse rijk gevlucht. Wel worden zijn bezittingen in de Nederlanden afgepakt en zijn zoon, Filips Willem, wordt naar Spanje gestuurd voor een katholieke opleiding.
Niet lang daarna organiseert Willem van Oranje een eerste invasie in de Nederlanden. Hoewel deze inval niet slaagt, wordt dit door sommige historici gezien als het begin van de Tachtigjarige Oorlog. De slag bij Heiligerlee[1], kort daarna, is wel een succes. Het is de eerste overwinning van de opstandelingen.
In de Slag bij Heiligerlee (1568) winnen de opstandelingen van het leger van Filips II. De slag is het eerste succes voor de opstandelingen tijdens de Tachtigjarige Oorlog. De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
Vanuit het Duitse rijk zamelt Willem geld in en zoekt hij bondgenoten voor de strijd tegen Alva. Intussen staan de watergeuzen op. Ze nemen op 1 april 1572 het stadje Den Briel in. Dat is voor het moreel van de opstandelingen een belangrijke overwinning maar de geuzen laten zich ook van hun wrede kant zien. Kort na de verovering vermoorden zij negentien katholieke monniken, de 'martelaren van Gorcum'[2].
Na Den Briel roeren opstandelingen zich in de hele Nederlanden. Er wordt hard gestreden in Holland en Zeeland en verschillende steden scharen zich achter Willem, die in 1573 weer openlijk protestant wordt - calvinistisch dit keer. De Hertog van Alva boekt meerdere militaire successen maar het lukt hem niet de opstand neer te slaan. In 1573 geeft hij zijn taak op.
De Nederlandse opstand
Waarom wordt Willem van Oranje vermoord?
Koning Filips verklaart Willem van Oranje in 1580 vogelvrij. Het staat iedereen nu vrij de prins te vermoorden, zonder te worden vervolgd. Er volgen meerdere aanslagen op zijn leven maar die mislukken. Tot de fransman Balthasar Gerards er in 1584 met smoezen in slaagt vlakbij Willem van Oranje te komen, die dan in Delft woont, in het Prinsenhof. Bij een trap schiet Gerards van dichtbij drie kogels in de borst van Willem, waarvan er een door het hart gaat. De prins overlijdt vrijwel direct.
Scène uit een tiendelige dramaserie over het leven van Willem van Oranje. De beelden zijn opgenomen op de daadwerkelijke moordlocatie in het Delftse Prinsenhof.
Na de moord slaat Gerards op de vlucht, maar al snel wordt hij opgepakt en opgesloten. Hij wordt gemarteld, maar laat weinig los over zijn beweegreden of over mogelijke betrokkenen. Op 13 juli, drie dagen na de moord, wordt hij berecht en een dag later vindt zijn executie plaats. Zijn straf is extreem:
"Zijn rechterhand waarmee hij het moorddadige feit gepleegd heeft, zal met een gloeiende tang afgeknepen worden; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam het vlees afknijpen tot op het bot. Vervolgens vierendele men hem levend waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht geworpen zal worden. Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins geplaatst worden."
De beroemde laatste woorden van Willem van Oranje – “Mijn God, mijn God, heb medelijden met mij en met dit arme volk” – zijn waarschijnlijk nooit uitgesproken.
Wat heeft Willem van Oranje betekend voor Nederland?
Vier jaar na de dood van Willem van Oranje, in 1588, besluiten de leiders van de Noordelijke Nederlanden zelfstandig verder te gaan, als republiek, zonder koning of andere hoge edelman aan het hoofd. De macht ligt voortaan bij de gewesten, die belangrijke zaken samen bespreken in de Staten-Generaal. Bij de Vrede van Munster in 1648 wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden als soevereine staat erkend. Die Republiek is een voorloper van het latere koninkrijk der Nederlanden, dat in 1815 ontstaat. De Opstand die Willem van Oranje leidde heeft dus grote gevolgen gehad en daarom is zijn bijnaam 'vader des vaderlands'.
Twee kogelgaten in de muur van het Prinsenhof in Delft, waar Willem van Oranje vermoord is.
In het kort
Willem van Nassau (1533-1584) erft op zijn elfde het prinsdom Orange en de bijbehorende titel Prins van Oranje.
Hij krijgt een katholieke opvoeding aan het Brusselse hof en komt in contact met Karel V, Filips II en de Hertog van Alva.
In 1564 pleit Willem voor religieuze gewetensvrijheid van de inwoners van de Nederlanden.
Willem van Oranje is een van de belangrijkste figuren uit de Tachtigjarige Oorlog.
De Fransman Balthasar Gerards vermoordt Willem in 1584. Een paar jaar na Willems dood worden de Noordelijke Nederlanden een Republiek.