Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten?

Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten?
Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten?

Gepubliceerd: 10-8-2017

Laatste update: 29-01-2024

De Amsterdamse grachtengordel is Werelderfgoed. Zonder dit "meesterwerk van menselijk genie" is de hoofdstad moeilijk voor te stellen, maar aan het begin van de Gouden Eeuw moesten de grachten nog gelegd worden. Hoe ontstonden ze, wie betaalde ze en hoe was het leven toen?

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 2

Keizersgracht hoek Leidsegracht.

Wat is de aanleiding voor het grachtenplan?

Aan het eind van zestiende eeuw groeit en bloeit Amsterdam, en de stad barst - meer nog dan nu - uit zijn voegen. Een ongekende voorspoed die wrang genoeg te danken is aan een vernietigende kracht, de geloofsstrijd van de Tachtigjarige Oorlog. Spanje heerst over Europa en eist dat iedereen het katholicisme aanhangt. De Lage Landen, Nederland en België zeg maar, willen vrijheid van geloof en komen in opstand.

De Spanjaarden proberen dit verzet ferm de kop in te drukken met het beleg van Antwerpen, dat in die tijd het Europese handelscentrum is - de plaats waar alles gebeurt. Als gevolg daarvan krijgt de stad te maken met een leegloop, waarbij intellectuelen, kunstenaars en kooplieden de stad ontvluchten. Iets wat we nu een ‘brain drain’ zouden noemen.

In 1583 rukt landvoogd Farnese op naar Antwerpen. Hij zet een enorm gebied onder water en probeert de stad uit te hongeren. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.

Amsterdam is de ideale uitwijkplaats voor deze religieuze vluchtelingen: de stad is in opkomst en staat bekend om zijn tolerantie. Ook wat betreft geloofsvrijheid, al heerst tot 1578 een katholiek bewind. Dit wordt op 26 mei van dat jaar afgezet en vervangen door een voornamelijk protestants bestuur, waarin onder anderen de Antwerpse kooplieden zitting nemen.

Belangrijkste drijfveer voor deze omwenteling - de zogenaamde Alteratie - zijn handelsbelangen. Amsterdam is geïsoleerd geraakt en andere steden willen de handel overnemen. De nieuwe 'zuidenwind' brengt voorspoed en welvaart, maar de stad dreigt ook aan zijn eigen succes ten onder te gaan. Jaarlijks komen er zo'n 14.000 nieuwkomers bij en wat dringend nodig is, is een plan om de enorme stroom van migranten te huisvesten.

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 8

Het centrum van Amsterdam vanuit de lucht.

Wie bedenkt het plan en waarom deze vorm?

Wie het plan bedacht heeft is niet helemaal duidelijk. Dat Hendrick Jacobsz Staets een belangrijke rol heeft gespeeld in de uitvoer ervan wel. Staets is als stadstimmerman van Amsterdam hoofdverantwoordelijk voor stadsontwikkeling en doet dat met stadsmeestersteenhouwer Hendrick de Keyser en stadsmeestermetselaar Cornelis Danckerts de Rij.

Na gezamenlijk wikken en wegen moet het plan voor de grachtengordel zich ontvouwd hebben. De keuze voor deze vorm is tweeledig. Enerzijds is er de wens een stad te bouwen die zijn weerga niet kent als het gaat om orde en schoonheid. Anderzijds speelt pragmatisme een rol; een kwestie van de onhaalbare opties wegstrepen om bij de haalbare uit te komen.

De gordel bezit een schoonheid die na vierhonderd jaar nog altijd een onverweerstaanbare aantrekkingskracht heeft. Waar zit 'm dat in? De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.

Een vierkant stratenplan is lastig van verdedigingsmuren te voorzien vanwege het grote oppervlak. De cirkel valt af omdat het centrum – het stuk van de taart dat het meest in trek is – te klein zou zijn om heel de elite haar deel te geven. Bovendien moet voor beide opties de stad helemaal opnieuw worden aangelegd, wat peperduur is.

Daarom wordt besloten uit te gaan van de bestaande situatie door nieuwe schillen rond de doorgesneden ui te leggen. Ofwel drie concentrische halve cirkels als een rij van parelsnoeren. Dit vleugje idealisme gemengd met een theelepel pragmatisme, zal een beproefd Amsterdams recept worden.

Iedereen is hier zo druk met de handel dat ik er mijn hele leven zou kunnen verblijven zonder opgemerkt te worden.

René Descartes

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 19

Vanwaar die grachten, en die palen?

Vooral om het water te beheersen. Vanwege het tij in het IJ is de regulering van het peil en de verversing van het water een probleem voor Staets en de zijnen. Om voor berging en afvoer te zorgen, wordt een ingenieus stelsel van sluizen gebouwd dat de wateren van Amstel en IJ in balans moet houden. Komt het water te hoog, dan loopt de stad onder. Zakt het peil te laag, dan rotten de palen weg waarop deze uit noodzaak gebouwd is.

Amsterdam is immers verrezen op een drassig moeras waarin alles zou wegzakken als het niet gestut wordt. Daarom worden de honderden huizen op tientallen eilanden gebouwd op ontelbare boomstammen van tien meter lengte. Deze worden de moerasgrond in geslagen totdat ze daarin geheel verdwenen zijn en verankerd liggen in de lagergelegen zandbanken, die wel solide genoeg zijn om de last te dragen.

Van moeras tot wereldstad: grote tuinen, beplante kades en chique grachtenpanden, zoals het het Huis Bartolotti. "Dit straalt cultuur en een klassieke opleiding uit."

Sindsdien doen de palen zuchtend hun werk, wat niet heeft kunnen voorkomen dat sommige panden moeite hebben rechtop te blijven staan. Dit gebeurt op plaatsen waar lucht de palen waarop ze rusten aan heeft weten te tasten. Als drinkebroers leunen de pandjes schouder aan schouder tegen elkaar aan. Ogenschijnlijk wankel, maar ze blijven overeind. De oudsten al meer dan vierhonderd jaar.

Amsterdam, die groote stad
Die staat op honderd palen
En als die stad eens ommevalt
Wie zal dat betalen?

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 9

Prinsengracht hoek Brouwersgracht.

Hoe wordt de grachtengordel betaald?

Door de grond erlangs te verkopen voor bouw door particulieren. Daarbij duiken valse praktijken op die we tegenwoordig nog kennen, zoals speculatie met voorkennis. Het legt de Amsterdamse burgemeesters die zich hieraan bezondigen - in een dubbelrol van particulier koper én verkoper - geen windeieren. Het particuliere geld waarmee de grachten gebouwd worden is voor een groot deel afkomstig uit de bloeiende handel.

Met name die van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Deze onderneming - opgericht in 1602 - is in meerdere opzichten baanbrekend. Het is de eerste naamloze vennootschap die vrij te verhandelen aandelen uitgeeft en het eerste bedrijf met vestigingen in meerdere landen. Een multinational, lang voordat het woord bekend is. Wat voor de compagnie zelf belangrijker is, zijn de ongekende winsten die gemaakt worden. 

Slow-tv over 'pakhuizenpracht': "Een altijd durend rumoer op de kaden van lossende schepen van verre streken die geuren verspreiden zoals je die nog nooit geroken hebt."

De VOC heeft een monopolie op de handel tussen Nederland en de Aziatische regio, destijds Indië geheten, en verdient scheepsladingen geld. Een eindeloze variatie aan goederen wordt vervoerd. Van stoffen en specerijen tot koffie, thee en tabak. Van opium en tropische houtsoorten tot ijzer, koper, zilver en goud. Van porselein en verfstoffen tot schelpen.

De VOC vult de Amsterdamse pakhuizen met koloniale waar en de huizen van burgers met curiosa uit een vreemde wereld. Overal wordt munt uit geslagen, maar die munt heeft een keerzijde. De VOC verovert de Aziatische markt ook met geweld, onderdrukking en slavenhandel. Het zijn de zwarte bladzijdes van een succesverhaal.

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 10

Zogenaamde 'zilveren broodjes' van de VOC.

Hoe wordt de uitbreiding aangepakt?

In fases. Omdat de bouw van de grachtengordel niet in een keer kan worden gefinancierd, wordt besloten het plan ‘op te knippen’ en in delen te realiseren. Deze aanpak staat bekend als de Uitleg van Amsterdam: vier grote stadsuitbreidingen die plaatsvinden tussen 1578 en 1665. De eerste twee stadsuitbreidingen (tussen 1585 en 1593) richten zich vooral op het beveiligen en versterken van het bedrijven- en havengebied aan de westkant van de stad en op woningen en industrie aan de oostzijde.

De huidige Amsterdamse grachtengordel – het project van Staets – ontstaat in de zeventiende eeuw tijdens de Derde en Vierde Uitleg. In 1613 start de bouw in kleinere en grotere etappen, binnen een periode van slechts enkele jaren. De uitbreiding bestaat uit drie delen: de Jordaan, de Westelijke eilanden en een gebied met drie grachten: de Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht.

Vierhonderdjarig bestaan

In 2013 wordt het vierhonderdjarig bestaan van de grachtengordel gevierd. Daar valt wel wat op af te dingen. Ja, het startschot voor de bouw wordt in 1613 gegeven, maar bij jubilea wordt doorgaans vanaf de voltooiing gerekend (wat de grachten 'jonger' maakt). Over wat de 'gordel' is, valt ook te twisten. Meestal wordt het Singel - de binnenste gracht - er ook toe gerekend, maar deze stamt al uit de middeleeuwen (uitgaand van de bouwstart zijn de grachten daarmee ineens een stuk ouder).

Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten?

De grachtengordel; plek waar de stedelijke elite al eeuwen woont. Vaak verguisd, maar door bewoners geliefd. Waarom? De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.

Vanaf 1660 worden ze doorgetrokken naar de Amstel - en rond 1680 is onder de namen Nieuwe Heren-, Nieuwe Keizers- en Nieuwe Prinsengracht tot aan de Oostelijke Eilanden uitgelegd. Zo krijgt de stad de kenmerkende halvemaanvorm die hij twee eeuwen behoudt. Als de groei na 1672 stagneert, wordt de resterende grond bestemd tot tuingebied en verhuurd aan particulieren. Twee eeuwen lang is er geen nieuwe uitbreiding nodig om de aanwas van de bevolking op te vangen.

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 20

Het Huis Bartolotti aan de Herengracht uit circa 1617.

Hoe is de gordel in de Gouden Eeuw?

Wie over de grachten loopt hoeft nauwelijks zijn best te doen om zich in de Gouden Eeuw te wanen. Grote delen van de gordel zijn immers nog net als toen. Nou ja, kijkend door de oogharen en verkeersborden, reclamezuilen en lantaarnpalen wegdenkend. Want aan verlichting ontbreekt het in die tijd. Na zonsondergang is het aardedonker, geen hand voor ogen te zien.

Het gebeurt nog wel, maar in die tijd is het aan de orde van dag dat Amsterdammers de gracht in sukkelen. Niet zelden dronken, en niet zelden met verdrinking als gevolg. Verstandige inwoners blijven als het even kan binnen ‘s avonds. Ook vanwege het gevaar beroofd te worden. Een ander verschil van dag en nacht is de stank. Het water fungeert als open riool, waar ontlasting en afval rechtstreeks in wordt gekieperd, en de lucht die eruit opstijgt is niet te harden.

Beroemde namen

Vanwege de intellectuele vrijheid heeft Amsterdam in de Gouden Eeuw ook een sterke aantrekkingskracht op schrijvers, dichters, musici en wetenschappers. Onder hen beroemde namen als Spinoza, Descartes, Plancius, Barlaeus, Van den Vondel, Hooft, Vossius en Bredero. In dezelfde bruisende stad schildert Rembrandt zijn meesterwerken en doet Christiaan Huygens - vermaard wiskundige, natuurkundige en astronoom - zijn ontdekkingen. 

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 18

Hoe is het grachtenleven in de Gouden Eeuw?

Amsterdam is een ‘schone maagd met stinkende aderen’ - die ’s zomers vaak verlaten wordt voor een buitenhuis aan de Vecht. Desondanks zijn de grachtenkavels begeerd en alleen weggelegd voor de elite. Kooplieden, bankiers, stadsbestuurders en andere rijken bouwen de prachtigste huizen. Deze verrijzen met name in de Gouden Bocht – het stuk Herengracht dat nog altijd het toonbeeld van Amsterdamse rijkdom is.

Willem Out vist van alles uit de grachten, tot bankstellen aan toe. Het smerigste dat hij er ooit heeft uitgehaald? "Dat is toch wel een lijk." De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.

Bij de laatste stadsuitbreiding in de zeventiende eeuw kunnen kopers er bij veiling twee kavels naast elkaar kopen. Dit resulteert in dubbele grachtenpanden – stadspaleisjes in classicistische stijl, de mode van die tijd. De onderklasse wordt buitengesloten door de prijs van de kavels en een verbod op stegen, dat inpandige bebouwing onmogelijk maakt (omdat zonder die stegen geen eigen opgangen gecreëerd kunnen worden). Voor hen wordt de Jordaan opgetrokken.

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 15

De Jordanese Bloemstraat en de Westerkerk.

Wat is de geschiedenis van de Jordaan?

De Jordaan is een verhaal apart, alleen al vanwege de ligging. De wijk is weggestopt in een hoek, met een stratenplan dat nergens aansluit op de loop van de grachten. Bij de bouw wordt het patroon van de voormalige poldersloten gevolgd. Toch is de wijk onlosmakelijk met de grachten verbonden, alleen al omdat de arbeiders die ze moeten graven er gehuisvest worden. De Jordaan wordt de wijk voor de onderklasse, die zijn bestaan aan de gordel en diens bewoners ontleent.

Oud-burgemeester Gijs van Hall over de 'vreemde' naam van de Jordaan: "Vreemd lijkt me te sterk uitgedrukt ... het is omdat het een eigenaardige opkomst heeft gehad."

Een typische volksbuurt, waar ook ambachtslieden en kleine bedrijven zich vestigen - die vanwege stank, vervuiling en brandgevaar van de grachten worden geweerd. Er ontstaan specifieke straten voor pottenbakkers, stoffen- en leerbewerkers. Rond de Raamstraat en Bloemstraat clusteren zich de wevers en ververs, die hun geverfde wollen stoffen op een raamwerk spannen om buiten de stadsmuur te drogen. Het huidige politiebureau Raampoort dankt er zijn naam aan.

De leerhandel vestigt zich rond de Elands- en Looiersgracht en de pottenbakkers rond de Tichelstraat en Anjeliersgracht, de huidige Westerstraat. Rond de pakhuizen, waar koloniale waar ligt opgeslagen, ontstaat een industriegebied van bierbrouwerijen, papiermolens en fabriekjes. De vele hofjes voor weduwen en alleenstaanden die de Jordaan nog altijd telt, worden bekostigd door vrome rijken en notabelen.

Zij breidt haar vleugels uit, door aanwas veler zielen. En sleept de wereld in, met overladen kielen.

Joost van den Vondel

Waar zou Amsterdam zijn zonder haar grachten? 19

Zijn de Amsterdamse grachten echt zo uniek?

Best wel. De grachtengordel is de grootste stadsuitbreiding van de zeventiende eeuw – een eeuw waarin het inwonersaantal van Amsterdam groeit van 60.000 naar 200.000. In 1613 begint Cornelis Staets aan zijn ambitieuze project en bij voltooiing vijftig jaar later is de stad viermaal zo groot en beschikt over het beste waterwegensysteem ter wereld.

In de Gouden Eeuw "voelde iedere burger uit deze echte stadsrepubliek zich een koning. Het huis van deze burger heeft een betekenis als nergens anders in de wereld."

Koopwaar vanuit heel de wereld bereikt de deuren van meer dan duizend pakhuizen en in die tijd wordt meer vracht met menskracht door de grachten versleept, dan vandaag mogelijk zou zijn met vrachtwagens. De gordel - veertien kilometer gracht, tachtig bruggen - past bij de Gouden Eeuw waarin zij ontstaat. Zonder gebouwen van vorstelijke allure - zelfs het Paleis op Dam is van oorsprong een stadhuis - is de Amsterdamse binnenstad een monument van stedelijk burgerdom.

De gordel heeft de uitstraling van een rijke en machtige handelsstad - die in de namen van de drie hoofdgrachten wordt weerspiegeld. In 2010 wordt de grachtengordel tot Werelderfgoed benoemd, volgens het criterium dat het “een meesterwerk van een menselijk genie ” is. Een unieke prestatie, zelfs al is het meesterwerk deels uit pragmatisme voortgekomen.

Oud Amsterdam

De Gouden Bocht in de Herengracht in Amsterdam vanuit het westen, door Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1672). Berckheyde liet de jonge bomenrij weg die in werkelijkheid op de kade stond.

Oud Amsterdam 1

Oudste kaart van Amsterdam, door Cornelis Anthonisz (1538). De stad, zoals vroeger gebruikelijk was, getekend vanaf het IJ - voor de uitbreidingen van 1578-1593.

Oud Amsterdam 2

Het voormalige vlaggenschip van Cornelis Tromp de 'Gouden Leeuw' op het IJ voor Amsterdam, door Willem van de Velde de Jonge (1686).

Oud Amsterdam 3

Het stadhuis op de Dam in Amsterdam, door Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1672). Het huidige koninklijk paleis is nog altijd het belangrijkste monument uit de Gouden Eeuw.

Oud Amsterdam 4

Gezicht op de Gouden Bocht in de Herengracht, door Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1671 - 1672). De eerste bebouwing is uniform en strak in het gelid - als een Vinexwijk van de Gouden Eeuw.

Oud Amsterdam 6

Jaarlijkse omgang der leprozen op Koppertjesmaandag in Amsterdam, door Adriaen van Nieulandt (1633). Op deze feestdag werd geld ingezameld voor degenen die aan de ziekte lepra leden.  

Oud Amsterdam 7

De Gouden Bocht in de Herengracht in Amsterdam vanuit het westen, door Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1672). De schilder liet de jonge bomenrij die in werkelijkheid op de kade stond weg.

Oud Amsterdam 8

Amsterdams stadsgezicht met huizen aan de Herengracht en de oude Haarlemmer-sluis, door Jan van der Heyden (ca. 1670). De sluis is gecombineerd met huizen die aan de Herengracht staan.

Oud Amsterdam 9

Links Het aanreiken van een brief in een voorhuis, door Pieter de Hooch (1670), rechts Binnenhuis met vrouwen bij een linnenkast, ook door De Hooch (1663).

In het kort:

  • Aan het eind van de zestiende eeuw barst Amsterdam uit zijn voegen door een toestroom van migranten, waaronder intellectuelen, kunstenaars en kooplieden uit Antwerpen - dat belegd wordt door de Spanjaarden.

  • De stad moet dringend groeien. Vanwege de bekostiging wordt de beoogde uitbreiding in vier fases uitgevoerd, de Uitleg van Amsterdam genaamd. Stadstimmerman Cornelis Staets begint in 1613 aan zijn grachtenproject.

  • De grachtenkavels worden verkocht aan particulieren, die hun rijkdom veelal hebben vergaard dankzij de VOC - 's werelds eerste multinational - die de zeeën bevoer en soms even wrede als bloeiende handel bedreef.  

  • De grachtengordel is de grootste stadsuitbreiding van de zeventiende eeuw, waarin Amsterdam groeit van 60.000 naar 200.000 inwoners. In 2010 wordt de gordel Werelderfgoed als "meesterwerk van een menselijk genie".

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Richard van Montfrans

Ook interessant

om te weten