Hoe beleefde Nederland de Eerste Wereldoorlog?
Gepubliceerd: 6-9-2017
Laatste update: 03-03-2023
De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) lijkt weinig met Nederland te maken te hebben. Tussen alle strijdende landen in blijft Nederland neutraal, waardoor de Grote Oorlog aan ons land voorbijgaat. Toch zijn er wel degelijk gevolgen: het schaarse voedsel gaat ‘op de bon’, een miljoen Belgische vluchtelingen steken de grens over en Rotterdam wordt de spionagehoofdstad van Europa.
Redacteur: Sjoerd Huismans
Waarom is Nederland neutraal tijdens WO I?
Nederland is een klein land tussen grootmachten als Frankrijk, Engeland en Duitsland, tegen wie het Nederlandse leger niet opgewassen is. Neutraal blijven is volgens de regering de beste manier om zo ongeschonden mogelijk uit conflicten te komen.
Ook is neutraliteit voor Nederland de beste manier om zijn koloniën te behouden. Wanneer Nederland zich aan zou sluiten bij Engeland ofwel Duitsland, zouden onze overzeese gebieden zoals Suriname en Indonesië mogelijk in de handen van die grootmachten vallen. Er valt kortom niets te winnen voor Nederland.
Als in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt (alles over het ontstaan en verloop van ‘de Grote Oorlog’ lees je hier), verklaart Nederland zich dan ook snel neutraal. Dat heeft nog heel wat voeten in de aarde: bij elke oorlogsverklaring moet de Nederlandse regering zich aan beide partijen neutraal verklaren. Tijdens de oorlog stuurt Nederland zodoende meer dan vijftig neutraliteitsverklaringen de deur uit.
Voor koningin Wilhelmina is de Eerste Wereldoorlog de eerste grote beproeving in haar carrière. Samen met het kabinet wil ze de neutraliteit van Nederland behouden. Lees hier meer over haar rol in de Eerste Wereldoorlog.
Een oorlog verklaren is simpel, neutraal blijven een stuk ingewikkelder. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Natuurlijk kan Nederland alleen neutraal blijven omdat de oorlogvoerende landen dat besluit (grotendeels) respecteren. Die hebben daar hun redenen voor: Nederland is voor zowel Duitsland als Engeland een handige buffer. Zij hoeven de Noordzeekust niet te verdedigen tegen de ander door Nederland neutraal te houden. Voor Duitsland is Nederland bovendien een belangrijk handelskanaal, aangezien de Engelse vloot hun eigen havens heeft afgesloten.
Wat merkte Nederland van WO I?
De Nederlanders maken van dichtbij mee dat neutraliteit maar weinig garanties biedt. Ook buurland België had zich neutraal verklaard, maar die neutraliteit wordt om militair-strategische redenen door de Duitsers geschonden. Geen land wordt vervolgens zo hard getroffen door de oorlog als België, en dat boezemt angst in bij Nederland.
Als enige van de in totaal twaalf neutrale landen laat Nederland zijn leger gedurende de hele oorlog op volle oorlogssterkte paraat staan. Soldaten worden naar de grenzen gestuurd, en naar belangrijke verdedigingswerken zoals de waterlinie. Duizenden gezinnen zijn hun kostwinner kwijt en in fabrieken ontstaat een tekort aan arbeiders.
Drie dagen nadat het Nederlandse leger is gemobiliseerd, op 4 augustus 1914, valt Duitsland België binnen. Aangezien de Duitsers besloten hebben de Nederlandse neutraliteit wel te respecteren, is die inval een ingewikkelde operatie.
Tienduizenden manschappen moeten vanaf Aken precies om Zuid-Limburg heen marcheren, op een strook land van slechts een paar kilometer breed, want de Duitsers willen zo ver mogelijk van het sterk verdedigde Luik vandaan blijven. Vanaf de Mescherberg (een heuvel bij het Zuid-Limburgse dorpje Mesch met uitzicht over België) slaan nieuwsgierige Nederlanders het schouwspel gade.
Het 'openingsdrama' van de Eerste Wereldoorlog voltrekt zich vlak langs de grens. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoeveel Belgische vluchtelingen worden opgevangen tijdens WO I?
Al snel slaan veel Belgen op de vlucht, vooral na het beleg van Antwerpen (oktober 1914) waarbij de Duitsers de stad bombarderen vanuit zeppelins. Na de val van Antwerpen komen een miljoen Belgische vluchtelingen in Nederland terecht, terwijl de totale bevolking van Nederland op dat moment zes miljoen mensen telt. Eerst worden zij vooral bij particulieren opgevangen of in openbare gebouwen, pas later laat de regering vluchtelingenkampen bouwen.
De zeppelinbommen op Antwerpen leiden tot een uittocht richting Nederland. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
De Duitsers besluiten om eind 1914 een tweehonderd kilometer lange ijzeren draad langs de grens te spannen waarop tweeduizend volt staat, de ‘Dodendraad’. Spionnen en smokkelaars krijgen het hierdoor een stuk moeilijker. Maar ook vele onschuldige burgers worden per ongeluk gedood; nog weinigen zijn bekend met de gevaren van elektriciteit.
De Dodendraad in Sluis (Zeeland).
Hoe wordt Rotterdam een spionagecentrum tijdens WO I?
Rotterdam is dankzij zijn haven in economisch opzicht de belangrijkste stad van Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. De reders uit Rotterdam profiteren van de Nederlandse neutraliteit: door de oorlog is er een aanhoudende vraag naar grondstoffen. Dat levert een lucratieve handel op. Aanvankelijk worden de neutrale Nederlandse schepen met rust gelaten terwijl de schepen van de oorlogvoerende landen vernietigd worden: daardoor worden hun diensten nog meer waard.
Ook wordt Rotterdam als knooppunt van vervoerswegen een logisch centrum voor spionagediensten. De neutrale Nederlanders kunnen vrij door heel Europa reizen. Dat maakt hen ideale spionnen. Honderden Nederlandse spionnen worden door de Duitsers en Britten gerekruteerd in de Rotterdamse havencafés. Een baantje waar een zekere romantiek omheen hangt, maar toch kan het slecht aflopen voor hen. De bekendste Nederlandse spion, de exotische danseres Mata Hari uit Friesland, wordt in 1917 geëxecuteerd door de Fransen. Zij beschuldigen haar van spionageactiviteiten voor de Duitsers.
Rotterdam is tijdens de Eerste Wereldoorlog het grootste spionagecentrum ter wereld. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Wat doet de regering aan de schaarste tijdens WO I?
Hoewel de oorlog zich buiten onze landsgrenzen afspeelt, ontstaat ook in Nederland schaarste als gevolg van de oorlog. De Britten blokkeren de Noordzee met oorlogsschepen en mijnenvelden om de goederentoevoer naar Duitsland te belemmeren.
In 1916 gaan veel artikelen ‘op de bon’. De overheid verstrekt distributiebonnen waarmee de bevolking schaarse goederen als koffie, thee, vlees, kaas, melk, boter, tarwe, zeep en steenkool kan kopen.
De regering voert de zogenoemde eenheidsworst in: slagers mogen geen verschillende soorten vlees meer verkopen maar moeten al het nog beschikbare vlees door de gehaktmolen halen. De worst die zij zodoende maken gaat op de bon, waardoor het schaarse vlees eerlijk wordt verdeeld onder de bevolking.
Pasteibakker Floris Brester probeert de eenheidsworst na te maken. De hele uitzending zien? Kijk op NPO Start.
Als de oorlog in 1918 ten einde komt, is Nederland verzwakt door schaarste en werkloosheid. De wereldwijd uitgebroken Spaanse griep eist in de jaren na de oorlog bovendien 27.000 slachtoffers in ons land.
Maar de verwoestingen zoals in België en Frankrijk blijven ons land bespaard: geen ander Europees land is relatief zo ongeschonden uit de Eerste Wereldoorlog gekomen als Nederland. Met dank aan de voorzichtige neutraliteitspolitiek, hoewel die in de Tweede Wereldoorlog alsnog bij het grofvuil kan.
In het kort
Nederland blijft tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal. Dat heeft nog heel wat voeten in de aarde: zo gaan er in totaal wel vijftig neutraliteitsverklaringen de deur uit.
In Nederland blijft het leger paraat staan tijdens de oorlog. Hier blijft het rustig, maar in de landen om ons heen woedt de strijd.
Omdat België wel door Duitsland wordt binnengevallen, komen een miljoen Belgische vluchtelingen de Nederlandse grens over. Een groot deel keert snel weer terug.
Nederlanders zijn als neutrale burgers ideale spionnen: zij mogen vrij door Europa reizen en worden volop gerekruteerd door de Duitsers en de Britten.
In de laatste jaren van de oorlog heerst er schaarste in Nederland omdat de aanvoer over zee onmogelijk wordt. De regering neemt maatregelen, zoals de beruchte ‘eenheidsworst’.
