Hoe werd Rusland communistisch?
Gepubliceerd: 12-10-2017
Laatste update: 12-07-2023
De Oktoberrevolutie wordt in propagandafilms van de Sovjet-Unie verbeeld als een enorme volksopstand, waarbij duizenden woedende Russen het Winterpaleis bestormen. De machtsovername, in feite door een kleine groep bolsjewieken uitgevoerd, luidde het communisme in dat Rusland bijna zeventig jaar lang in zijn greep hield. Hoe begon dat allemaal?
Redacteur: Sjoerd Huismans
Wat voor land was Rusland vóór het communisme?
Rusland wordt al vanaf de zeventiende eeuw geregeerd door één familie: de Romanovs. Onder hen zijn roemruchte tsaren als Peter de Grote, die Rusland van 1682 tot zijn dood in 1725 regeert. De meer dan twee meter lange tsaar is weliswaar een tiranniek leider, maar moderniseert het land en sticht de hoofdstad Sint-Petersburg in het westen van het land. Vanaf dat moment gaat Rusland zich meer op Europa richten. Ook tsarina Catharina de Grote staat te boek als politiek genie: zij regeert Rusland van 1762 tot 1796 en gaat door met het moderniseren van het Rijk, beïnvloed door de Verlichting.
In de negentiende eeuw voert tsaar Alexander II (net als andere Europese vorsten) hervormingen door om meer macht te geven aan het volk, maar die worden volledig teruggedraaid door zijn opvolger Alexander III. Die regeert met harde hand, terwijl Rusland in een economische depressie verkeert en in 1891 een grote hongersnood uitbreekt. Vrij plotseling overlijdt Alexander III in 1894. Zijn eerste zoon, Nicolaas II, neemt het van hem over.
Portret van tsaar Nicolaas II op een tentoonstelling in de hermitage in Amsterdam.
Nicolaas II wordt gezien als een zwak heerser. Al vanaf zijn kroning in 1896 lijkt zijn regeerperiode gedoemd: een volksfeest nabij Moskou ter ere van de tsaar loopt volledig uit de hand en meer dan duizend mensen worden in de verdrukking gedood. De tsaar bezoekt de gewonden in het ziekenhuis en betaalt de begrafenissen, maar bezoekt diezelfde avond (weliswaar tegen zijn zin) nog een bal van de Franse ambassadeur. Zijn aldus gevestigde reputatie als arrogant en onverschillig vorst zou niet meer verdwijnen. Dat Rusland in 1904-1905 een oorlog verliest van Japan en vervolgens ook de Eerste Wereldoorlog desastreus verloopt met de tsaar zelf als opperbevelhebber, maakt het er niet veel beter op. Zeker omdat het volk, grotendeels dankzij de oorlog, in bittere armoede verkeert.
De Romanovs
Wie is Raspoetin?
Privé is Nicolaas II evenwel een zachtaardige man, die alles over heeft voor zijn familie. Hij is getrouwd met de Duitse prinses Alix von Hessen-Darmstadt die na hun huwelijk door het leven gaat als Alexandra Fjodorovna. Samen hebben zij vier dochters: Olga (1895), Tatjana (1897), Maria (1899) en Anastasia (1901) en één zoon: Aleksej (1904).
Het tsarengezin in 1913.
Die laatste is als tsarevitsj (tsarenzoon) de troonopvolger, maar lijdt aan de destijds onbehandelbare bloedziekte hemofilie, net als veel leden van Europese koninklijke families. Die erfelijke ziekte houdt in dat bloedingen niet stollen, waardoor de minste verwonding dodelijk kan zijn. Iedereen in de familie is doodsbang dat Aleksej iets overkomt, omdat de tsarendynastie door zijn overlijden na driehonderd jaar aan zijn eind zou komen. Zijn bijgelovige moeder Alexandra zoekt de hulp van allerlei kwakzalvers en gebedsgenezers. De beruchtste onder hen is de bebaarde reus Grigori Raspoetin. Tot ieders verbazing knapt de tsarevitsj zienderogen op na de bezoeken van Raspoetin, waardoor de genezer voor Alexandra uitgroeit tot een soort alwetende goeroe. Op die manier creëert Raspoetin voor zichzelf een invloedrijke positie aan het hof. Terwijl Nicolaas II naar het front is, fluistert hij Alexandra politieke beslissingen in.
Waarom besluit prins Joesoepov om Raspoetin te vermoorden?
Door zijn invloed aan het hof, de verhalen over zijn losbandige seksleven en het vermoeden dat hij een Duitse spion is, wordt de genezer in toenemende mate gewantrouwd door de Russische adel. Uiteindelijk wordt Raspoetin in de nacht van 29 op 30 december 1916 vermoord door prins Felix Joesoepov, doemalid Vladimir Poerisjkevitsj en grootvorst Dimitri Pavlovitsj Romanov.
De zwakke troonopvolger Aleksej en zijn alternatieve geneesheer Raspoetin, met het droogkomische commentaar van Karel van het Reve. Hoe verliep de moord op Raspoetin?
Dat heeft nog heel wat voeten in aarde: de bijna twee meter lange Raspoetin reageert – op een wat slaperig gevoel na – in het geheel niet op de overdosis kaliumcyanide die hij via zijn gebakje toegediend krijgt. Sommigen zien dat als bewijs dat Raspoetin écht over bovennatuurlijke krachten beschikt, zeker omdat de pistoolschoten van Joesoepov hem even later ook niet dood krijgen. Raspoetin weet te vluchten, maar Joesoepov en Poerisjkevitsj onderscheppen hem en slaan hem alsnog dood met een knuppel. Zijn verzwaarde lichaam wordt in een wak van de bevroren rivier de Neva gegooid. Veel schiet de Russische elite er niet mee op: hun tijd lijkt definitief voorbij.
Revolutionaren protesteren in februari 1917.
Hoe begint de Russische revolutie?
In 1917 wordt de positie van Nicolaas II onhoudbaar. De Russen zijn het vertrouwen in hem verloren. Het volk heeft niets te vertellen, lijdt aan honger en een deel van hen wordt naar een kansloze oorlog gestuurd. Dat Nicolaas II vanaf het front beveelt om de protesten van het volk met harde hand neer te slaan, vergroot de woede nog verder. In februari 1917 lukt het Nicolaas niet meer het volk onder controle te houden. De directe aanleiding: het is dertig graden onder nul en het brood is op. Een massale volksopstand (bekend als de Februarirevolutie), geïnitieerd door vrouwelijke arbeiders, wordt dit keer niet neergeslagen. Veel soldaten weigeren op de demonstranten te schieten.
Aftreden van Nicolaas II
De hongerrellen worden binnen een paar dagen een echte revolutie, als Nicolaas II besluit afstand te doen van de troon. Rusland belandt in één grote chaos: in de grote steden zijn de politie en het leger hun machtspositie kwijt, op het platteland komen arme boeren in opstand tegen de adellijke grootgrondbezitters. De Voorlopige Regering die na het aftreden van Nicolaas II wordt ingesteld door de Doema blijkt machteloos. Arbeiders, boeren en soldaten verenigen zich overal in het land in zelfbesturende sovjets (raden) die al snel botsen met de regering. Aanvankelijk wordt de Voorlopige Regering gesteund door de machtige sovjet van Petrograd (zoals Sint Petersburg sinds 1914 genoemd wordt), maar omdat premier Aleksandr Kerenski de Eerste Wereldoorlog wil voorzetten, verliest de regering die steun.
Nicolaas II doet troonsafstand. De Voorlopige Regering die het overneemt wil van Rusland voor het eerst in de geschiedenis een democratisch land maken. Lang duurt het niet.
Wat is de Oktoberrevolutie?
De sovjets zijn intern ook lange tijd verdeeld, maar uiteindelijk trekken de bolsjewieken – een radicale groep met onder meer de invloedrijke revolutionair Vladimir Lenin in de gelederen – steeds meer macht naar zich toe. In tegenstelling tot de gematigde mensjewieken, die de revolutie geleidelijk willen bewerkstelligen, willen de bolsjewieken de Voorlopige Regering omverwerpen en alle macht naar de sovjets verplaatsen. Lenin heeft bovendien de steun van Duitsland, aangezien hij beloofd heeft de Eerste Wereldoorlog te zullen beëindigen.
De bolsjewieken beginnen aan een staatsgreep te denken. Hun leider, Vladimir Lenin, ontvouwt zijn politieke programma.
Vanuit het veilige Zwitserland reist Lenin in april 1917 met hulp van de Duitsers terug naar Rusland. In juli moet hij na een mislukte opstand halsoverkop vluchten naar Finland. Vanuit Finland blijft Lenin de bolsjewieken opzwepen. De voorzitter van de sovjet van Petrograd, Leon Trotski, sluit zich bij hen aan. Bij zijn terugkomst richt Lenin de Rode Garde op, een paramilitaire groep gewapende boeren, fabrieksarbeiders en overgelopen soldaten uit het leger van de tsaar. Op 27 oktober 1917 pleegt de Rode Garde een geslaagde staatsgreep.
De aanloop naar de Oktoberrevolutie: Lenin spoort zijn partijgenoten aan een staatsgreep te plegen.
Die staatsgreep is later sterk gedramatiseerd in propagandafilms van de Sovjet-Unie (zie bovenstaande video), waarin het lijkt alsof het volk in groten getale het Winterpaleis in Petrograd (waar de voorlopige regering verblijft) bestormt. In werkelijkheid stelt de Oktoberrevolutie niet veel voor. Het gekaapte oorlogsschip Aurora vuurt een losse flodder af en er worden enkele granaten afgevuurd op het paleis, waarna de regeringstroepen die het Winterpaleis beveiligen het grotendeels voor gezien houden. Via openstaande deuren en ramen lopen de bolsjewieken gewoon naar binnen, waarna ze de aanwezige ministers arresteren.
Wat komt er uiteindelijk terecht van de revolutie?
De machtsovername door de bolsjewieken is een feit: een door hen gevormde regering (de Raad van Volkscommissarissen) gaat Rusland regeren. Rustig wordt het daarmee niet: de revolutie ontwikkelt zich tot een bloedige burgeroorlog tussen voor- en tegenstanders die tot 1922 duurt.
Gewapende bolsjewieken.
Hoe komen de Romanovs aan hun eind?
Hoewel de afgetreden tsaar Nicolaas II en zijn familie in Siberië gevangen zitten, blijven zij een bedreiging voor de bolsjewieken. Levende Romanovs zijn in de woorden van Lenin “vlaggen voor de contrarevolutionairen”. Met andere woorden: onder de tegenstanders van de revolutie zitten ook monarchisten die de Romanov-dynastie in ere willen herstellen. Aanvankelijk besluiten de bolsjewieken dat er een groots showproces in Moskou moet komen. Onderweg naar Moskou worden de Romanovs echter gedwongen uit te stappen in de stad Jekaterinenburg waar ze worden overgedragen aan de lokale autoriteiten. In de nacht van 17 juli 1918 krijgt commandant Jakov Joerovski opdracht het gezin te vermoorden. Zoals het de Russische geschiedenis betaamt, verloopt ook deze moordpartij vrij gruwelijk.
"Het ene na het andere salvo, maar ze konden ze niet dood krijgen."
Rond 2 uur ’s nachts wordt het gezin samen met vier bedienden naar de kelder van het huis geleid. Een executiepeloton treedt binnen en leest een verklaring voor. Nicolaas vraagt hem het bevel te herhalen met de woorden “Wat? Wat?” maar het vuur wordt al geopend. Nicolaas, Alexandra en Aleksej sneuvelen als eersten, maar de vier dochters hebben diamanten, juwelen en sieraden onder hun kleding verstopt waarop de kogels afketsen. Zij worden uiteindelijk met de bajonetten (steekwapens) op de geweren afgeslacht. In totaal duurt het wel twintig minuten tot iedereen dood is, waarna de lijken met zwavelzuur worden overgoten en in een verlaten mijnschacht gegooid.
Wat is de Sovjet-Unie?
In 1922 wint het Rode Leger van de bolsjewieken de burgeroorlog van het Witte Leger. De Sovjet-Unie is daarmee een feit en Rusland wordt communistisch. Het communisme is een idee dat uitgaat van een gemeenschappelijk bezit van productiemiddelen, waarbij iedereen produceert wat hij kan en alleen de producten gebruikt die hij of zij nodig heeft. In de ideale situatie ontstaat daardoor geen ongelijkheid in de maatschappij en is er geen staat of geld nodig.
"Boeren en arbeiders krijgen allemaal evenveel. Hoewel, sommige hoge heren krijgen net evenveler."
Het huidige Oekraïne, Wit-Rusland, Georgië, Azerbeidzjan en Armenië maken als Sovjetrepublieken deel uit van het land. In 1924 volgen Oezbekistan en Turkmenistan, in 1929 Tajikistan, in 1936 Kazachstan en Kirgizië en in 1940 Litouwen, Moldavië, Letland en Estland. De Sovjet-Unie is daarmee het grootste land ter wereld. Sommige gebieden sluiten zich vrijwillig aan bij de Sovjet-Unie, andere gebieden verzetten zich hevig.
De Sovjet-Unie (groen) en de Verenigde Staten (oranje).
Een groot deel van de economie van de Sovjet-Unie komt in handen van de staat. Zogeheten vijfjarenplannen moeten zorgen voor groei. In dat soort plannen, die door de regering worden gemaakt, staat precies wat er geproduceerd moet worden in een bepaalde tijd. Het eerste plan loopt van 1928 tot en met 1933 en is gericht op snelle industrialisatie en het efficiënter maken van de landbouw. Boeren worden gedwongen hun land samen te voegen en op collectieve boerderijen – kolchozen – te gaan werken. Arbeiders bouwen spoorlijnen, dammen, kanalen, wegen of werken in fabrieken. Door een reeks succesvolle vijfjarenplannen verandert het land in rap tempo van een boerensamenleving naar een industriële grootmacht. Grote delen van de bevolking profiteren niet van het nieuwe systeem en blijven leven in grote armoede. Verschillende keren krijgt de Sovjet-Unie te maken met ernstige hongersnoden.
Officieel bestuurt het volk het land in de sovjets. Maar in werkelijkheid glijdt de Sovjet-Unie snel af tot een dictatuur zonder vrije verkiezingen. Vooral Jozef Stalin, die in de jaren twintig het stokje van Sovjetleider Vladimir Lenin overneemt, voert een waar schrikbewind. Opstandige arbeiders, boeren en politieke tegenstanders worden geëxecuteerd of naar strafkampen – goelags – gestuurd om dwangarbeid te verrichten.
"Waarschijnlijk zal ik sterven in het bos."
In de jaren dertig komt de nadruk in de Sovjet-Unie steeds meer te liggen op het opbouwen van het leger. Als in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, staat het land aanvankelijk aan de kant van nazi-Duitsland. Dat verandert in 1941, als Hitler de Sovjet-Unie aanvalt. De Sovjet-Unie weet de aanval af te slaan en heeft in 1945 een belangrijke rol in het verslaan van nazi-Duitsland en het beëindigen van de Duitse bezetting van Europa.
In het kort
Rusland werd honderden jaren geregeerd door de Romanovs. Tsaar Nicolaas II is niet de sterkste leider van de dynastie: mede door de enorme Russische verliezen tijdens de Eerste Wereldoorlog willen de Russen van hem af.
In februari 1917 treedt Nicolaas II af, maar het lukt de Voorlopige Regering die voor hem in de plaats komt niet om het land onder controle te krijgen.
Arbeiders, boeren en soldaten verenigen zich in sovjets (raden). De bolsjewieken, een radicale groep onder hen, trekken onder leiding van Vladimir Lenin steeds meer macht naar zich toe.
Op 27 oktober 1917 (volgens de dan geldende juliaanse kalender) plegen de bolsjewieken een geslaagde staatsgreep. Nadat zij ook de Russische burgeroorlog winnen, is de Sovjet-Unie een feit.
Officieel bestuurt het volk het land in de sovjets. Maar in werkelijkheid glijdt de Sovjet-Unie snel af tot een dictatuur, alwaar Lenins opvolger Josef Stalin een schrikbewind voert.
