Shakespeares werk is dan ook uitzonderlijk. Hij is geen geschoold schrijver in de klassieke traditie, iemand die volgens kwaadsprekers Latijn noch Grieks beheerst. Eerder staat hij dicht bij het volk. Bovendien: hoe kan iemand alles weten van zowel scheepvaart als van oorlog voeren, van strijd om koningskronen en van hekserij, van historie en van eerwraak? En hoe kan iemand menselijke gevoelens zo diep peilen? Dat laatste is Shakespeares grootste kracht: elke menselijke emotie herkennen we. Al zijn personages staan dicht bij ons. Dat is ook zo tijdloos: Shakespeare raakt ons rechtstreeks. Dat geldt ook voor tal van Britse politieke kopstukken zoals Churchill en Boris Johnson die bewonderaar zijn van zijn werk.

Veel van Shakespeares leven is in duister gehuld. Eigenlijk weten we nauwelijks iets van hem. Op zijn achttiende trouwt hij – begin december – met de 26-jarige Anne Hathaway. Het echtpaar krijgt drie kinderen: twee dochters, Susanna en Judith, en een zoon, Hamnet. Hamnet overlijdt op elfjarige leeftijd. Er zijn theorieën die beweren dat Shakespeare om het verdriet hierover zijn beroemdste tragedie Hamlet heeft geschreven.

Stof tot blijvende discussie is de relatie tussen Shakespeare en zijn tijdgenoot Christoper Marlowe (1564-1593). De jong gestorven dichter en toneelschrijver steekt Shakespeare naar de kroon, met stukken als Doctor Faustus en De jood van Malta. De concurrentie in Britse theaterkringen van die tijd is ‘moordend’. Er gaat veel geld in om en schouwburgen als The Globe, The Swan en The Rose bestrijden elkaar fel. Het publiek geniet hiervan. Shakespeare en Marlowe zijn grootheden, vergelijkbaar met popsterren en royals in onze tijd. Maar er wordt ook mee geschermd dat werken van Shakespeare geschreven zijn door Marlowe, al dan niet als co-ateur.

Shakespeare als persoon geeft aanleiding tot een prachtige film, Shakespeare in Love (1998) van John Madden. Hierin wordt Shakespeare, gespeeld door Joseph Fiennes, verliefd op een jonge vrouw, Viola. Omdat in het theater uit die tijd vrouwen niet mogen optreden, geeft Viola zich uit voor een man. Het is juist die travestie die Shakespeare aanvuurt tot grote passie. Madden pakt hier nog een mythe uit Shakespeares leven als uitgangspunt: zijn vurigste liefdessonnetten zijn opgedragen aan een geheimzinnige vrouw die hij 'Dark lady' noemt. Er is meermaals op gezinspeeld dat dit een jongeman is, bijvoorbeeld door regisseur Gerardjan Rijnders in zijn voorstelling Dark Lady uit 1999.

Van de opvoeringspraktijk uit Shakespeares tijd weten we eigenlijk niets. Het enige dat we hebben is een tekening van een ander theater in Londen, The Swan. Deze is gemaakt door de Nederlander Johannes de Witt, die in 1596 in Londen resideert. We zien een leeg podium met drie spelers en een overdekt achtertoneel als een amfitheater. Van deze tekening bestaat slechts een kopie, het origineel is verloren gegaan. Dat past eigenlijk weer mooi bij Shakespeare: het verhoogt de mythe rondom zijn leven. Zelfs van het theater uit zijn tijd is weinig bewaard gebleven.

Wat we van deze tekening kunnen leren is de leegheid van de speelvloer, zonder decor en rekwisieten. Dat past ook goed bij Shakespeares teksten: bij hem gebeurt alles in taal. We hebben geen overdadige kostuums en decors nodig. Neem bijvoorbeeld de openingsscène uit Hamlet, waarin de titelheld zich in de nacht op de transen van Kasteel Elseneur begeeft. Hij is erheen geroepen om de schim van zijn vader te ontmoeten die hem opdracht geeft diens moord – door oom Claudius – te wreken. Zonder decors en louter dankzij de taal voelen we de spanning in de mistige nacht en zien we de geheimzinnige geestverschijning

Eén voorbeeld, uit de vele: in Nederland kent het Shakespearetheater Diever een opvoeringsgeschiedenis die teruggaat tot 1946. Elk jaar wordt er een stuk van Shakespeare in de openlucht gespeeld voor een publiek van vele duizenden. In 2016 bouwt het gezelschap een exacte replica van het Globe Theater in Londen, opgetrokken uit eikenhout. Hier kun je de sensatie ondergaan alsof je je in een echt historisch theater bevindt.

Alle belangrijke Nederlandse regisseurs hebben voorstellingen van Shakespeare op de planken gebracht, vaak in zeer moderne uitvoeringen.

Bovendien zijn er tal van contrasten op zinsniveau, zoals in dit voorbeeld waarin Romeo zijn liefdesverlangen uit: “My lips, two blushing pilgrims, ready stand / To smooth that rough touch with a tender kiss.” Shakespeare is een van de meest geciteerde schrijvers, zo niet de meest geciteerde. Eigenlijk is elke zin het citeren waard. Zijn stijlmiddelen munten uit door het gebruik van krachtige beelden in combinatie met het gebruik van tegenstellingen, waardoor zijn taal dynamiek krijgt. In genoemd citaat is deze dynamiek te danken aan het contrast tussen rough touch en tender kiss, ofwel ‘ruwe aanraking’ en ‘tedere kus’. Ook de vergelijking tussen lippen met ‘blozende pelgrims’ is prachtig. Pelgrims zijn eenzame reizigers, en zo zijn Romeo’s lippen: eenzaam op zoek naar iets dat ze smooth maakt – zacht en verzachtend tegelijk.

Dat is de grote kracht van Shakespeare en daarom spelen we zijn werk nog steeds en kijken er met grote aandacht naar. Zijn personages zijn altijd zoals we zelf zijn: met onze dromen en fantasieën, met ons verdriet en onze verlangens. Afsluitend een van zijn mooiste zinnen over de liefde, niet uit zijn toneelstukken, maar uit een van zijn sonnetten, nummer 18: “Shall I compare thee to a summer’s day?” Mooier kan een versregel niet zijn, vooral die vragende vorm: “Zal ik je vergelijken met een zomerdag?” Alles zit erin: liefde, schuchterheid, verlegenheid en zelfs besef van tijdelijkheid, want een zomerdag gaat ook voorbij. Dat alles als beeld voor de liefde, krachtig en tijdloos.