Hoe groeide ‘toevalspremier’ Balkenende in zijn rol?
Gepubliceerd: 2-1-2018
Laatste update: 14-04-2023
Met slechts een paar jaar ervaring als Kamerlid wordt de onbekende Jan Peter Balkenende in 2001 lijsttrekker van het CDA. Nog onverwachter is de enorme verkiezingswinst die hij behaalt in de nasleep van de moord op Pim Fortuyn. Zelden is iemand zo plotseling minister-president van Nederland geworden als deze wat stuntelige Zeeuw. Hoe brengt hij het ervan af?
Redacteur: Sjoerd Huismans
Hoe groeit Jan Peter Balkenende op?
Jan Pieter Balkenende (roepnaam: Jan Peter Balkenende) wordt op 7 mei 1956 geboren in het Zeeuwse dorp Biezelinge, in de gemeente Kapelle. Vader Jan Pieter Balkenende sr. is directeur van een zaadhandel in graan en peulvruchten. Een gereformeerd gezin met drie jongens. Moeder Thona Johanna Sandee is onderwijzeres, maar stopt met lesgeven als ze trouwt. Zijn moeder blijft wel actief bij verenigingen als de Christen Jonge Vrouwen en het Rode Kruis. Zijn vader zet zich in voor de omroep NCRV en het gereformeerde jeugdwerk. Zijn vader is lang lokaal bestuurder voor de ARP (Anti-Revolutionaire Partij), een van de voorlopers van het CDA.
Balkenende gaat naar de lagere school in Kapelle en vervolgens naar het Christelijk Lyceum voor Zeeland in Goes. Na de middelbare school gaat hij geschiedenis en rechten studeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, in 1974. Tijdens zijn studie is hij lid van de studentenvereniging L.A.N.X. (de op één na grootste van Amsterdam) en voorzitter van herendispuut PASCAL. In 1980 krijgt hij zijn bul voor geschiedenis, twee jaar later is hij ook meester in de rechten. In 1992 promoveert hij tot doctor in de rechtsgeleerdheid, met een proefschrift getiteld Overheidsregelgeving en maatschappelijke organisaties. Na zijn promotie gaat hij parttime aan de slag als bijzonder hoogleraar ‘Christelijk sociaal denken over maatschappij en economie’ aan de Vrije Universiteit.
De studententijd van Balkenende
Hoe wordt Balkenende premier van Nederland?
In 1982, het jaar dat hij afstudeert, wordt Balkenende gemeenteraadslid voor het CDA in zijn woonplaats Amstelveen. Uiteindelijk blijft hij zestien jaar in de gemeenteraad. Enige bekendheid krijgt zijn ‘krokettenmotie’ uit 1993, die bepaalt dat raadsleden recht hebben op een kroket als de vergadering uitloopt tot na 23.00 uur. Die bepaling geldt nog altijd en wordt overgenomen door sommige andere gemeenten. Naast de deeltijdfunctie als gemeenteraadslid wordt Balkenende in 1984 stafmedewerker van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, waar hij bekend komt te staan als 'huisideoloog' van de partij.
De Jakhalzen blikken terug op de krokettenmotie en proberen te achterhalen of Balkenende hem meeneemt naar Europa.
In 1998 treedt Balkende namens het CDA toe tot de Tweede Kamer. De machtspartij bij uitstek – fusiepartij CDA zit sinds haar oprichting in 1980 onafgebroken in de regering, als je de voorlopers meetelt zelfs sinds 1918 – voert sinds vier jaar oppositie, en dat is wennen. Balkenende, nieuw als Kamerlid en volgens De Volkskrant “de grote onbekende in de CDA-toptien”, wordt financieel woordvoerder van het CDA en voert oppositie tegen het tweede paarse kabinet. Het is een periode waarin het CDA vooral zijn wonden likt, terwijl de paarse partijen in de regering allerlei maatregelen nemen die jarenlang onmogelijk waren door de dominantie van het CDA – denk bijvoorbeeld aan de versoepeling van de regels rondom euthanasie en de invoering van het homohuwelijk.
Portret van Balkenende als Kamerlid in 1998.
Na een machtsstrijd tussen fractievoorzitter Jaap de Hoop Scheffer en partijvoorzitter Marnix van Rij wordt de voor het grote publiek onbekende Jan Peter Balkenende totaal onverwacht gekozen tot nieuwe fractievoorzitter van het CDA. “We hadden niet beter, dus het werd Jan Peter,” grappen politiek journalisten. In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 is hij de nieuwe lijsttrekker van de partij.
Balkenende op werkbezoek bij de Maasvlakte in februari 2002, als lijsttrekker van het CDA.
Iemand die in tegenstelling tot het CDA wél gehakt maakt van het kabinet-Kok II is de rechts-populistische nieuwkomer Pim Fortuyn, die in 2002 namens de nieuwe partij Leefbaar Nederland een stormachtige entree maakt in de Nederlandse politiek. In zijn boek De puinhopen van acht jaar Paars en in bevlogen televisieoptredens zet Fortuyn uiteen wat er volgens hem allemaal mis is met de paarse kabinetten, die vanwege hun politieke correctheid de problemen van de multiculturele samenleving niet zouden durven benoemen.
De andere lijsttrekkers verzetten zich hevig tegen Fortuyn – zo wordt hij door GroenLinks-leider Paul Rosenmöller extreemrechts genoemd – maar Balkenende houdt zich op de vlakte. “De kogel kwam van links,” zeggen Fortuyn-aanhangers dan ook na de moord op de charismatische politicus. De linkse partijen waarmee Fortuyn in de clinch lag, lijden daarop flink verlies. Balkenende en het CDA profiteren. De lijsttrekker is in de campagne opgevallen door zijn beheerste optredens. Partijgenoot Gerda Verburg blikt terug in Vrij Nederland: “Hij bleef de rust zelve. Dat heeft zich uitbetaald. De kiezers waren in een turbulente periode op zoek naar iemand die vertrouwen inboezemde.”
Balkenende en Fortuyn blijven vriendelijk voor elkaar tijdens de verkiezingscampagne van 2002.
Bovendien geldt Balkenende net als Fortuyn als outsider, iemand van buiten de Haagse kliek. De Groningse CDA’er René Paas zegt: “Ik wist dat in Den Haag werd gegniffeld om die man met dat brilletje en dat rare kapsel. Maar in de provincie lag dat anders. Daar zeiden ze: het zijn allemaal zakkenvullers in Den Haag, maar hij niet. Jan Peter is een beetje onaangepast en dat werkte opeens in zijn voordeel.”
Het CDA komt op 43 zetels en Balkenende is de nieuwe premier van het land. Historicus Gerrit Voerman omschrijft de premier vier jaar later als "politieke toevalstreffer".
Balkenende is op weg naar het Torentje om er zijn intrek te nemen als premier.
Jan Peter is een beetje onaangepast en dat werkte opeens in zijn voordeel.
CDA-politicus René Paas
Wat is Balkenendes speerpunt als premier?
Balkenende staat bekend als conservatief CDA’er, die als Kamerlid bijvoorbeeld tegen het homohuwelijk stemt in 2000. Aan het begin van zijn premierschap bombardeert hij het herstel van normen en waarden in de samenleving tot speerpunt. Al bij zijn aantreden als lijsttrekker in november 2001 zet hij het thema bij zijn partijgenoten op de agenda: “Alles kan en alles wordt getolereerd in de publieke ruimte, zo lijkt het wel. Het is onbegrijpelijk dat iedereen zich bijvoorbeeld ergert aan de bekende voeten op de bank in de trein en het niet opstaan voor oudere mensen, en het toch gewoon gebeurt (…)”
Normen en waarden, wat zijn dat eigenlijk? Een rapport van De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) geeft het thema handen en voeten.
Het respect voor de huisarts, leraar en ouderen moet kortom terugkomen. Het debat gaat vooral om hoe burgers met elkaar omgaan in de publieke ruimte, met ‘respect’ en ‘fatsoen’ als toverwoorden. Daar wordt aanvankelijk wat lacherig over gedaan: met zijn stijve uitstraling, Harry Potter-kapsel en dito bril komt de premier over als iemand uit een ander tijdperk die met opgeheven vinger komt vertellen dat de samenleving is losgeslagen.
Balkenende tijdens een debat in de Tweede Kamer.
Toch slaat de normen-en-waardencampagne aan. De boodschap wordt dwars door alle politieke tegenstellingen gedeeld: zelfs het progressief-liberale D66 ondersteunt de normen-en-waardencampagne aanvankelijk. Er komt een brede maatschappelijke discussie op gang, die zich vooral toespitst op het tegengaan van onbeschoft, ‘hufterig’ gedrag. Tot concreet, tastbaar kabinetsbeleid komt het nooit echt.
Alles kan en alles wordt getolereerd in de publieke ruimte, zo lijkt het wel.
Jan Peter Balkenende
Het kabinet-Balkenende I op het bordes voor de groepsfoto met koningin Beatrix.
Hoe verlopen de kabinetten-Balkenende?
Het eerste kabinet-Balkenende is geen lang leven beschoren. Na de verkiezingen van 2002 wordt een kabinet gevormd door het CDA, de VVD en de Lijst Pim Fortuyn. Die laatste partij blijft ook na de moord op Fortuyn een machtsfactor en sleept bij de verkiezingen 26 zetels binnen. Al snel blijkt de LPF zonder kapitein een stuurloos schip. De LPF-ministers, met name Eduard Bomhoff (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) en Herman Heinsbroek (Economische Zaken) maken wekenlang openlijk ruzie met elkaar. Balkenende lijkt een verdwaalde professor zonder autoriteit die de situatie niet onder controle krijgt. Al na 87 dagen valt zijn eerste kabinet.
Het lukt Balkenende niet de ruziënde ministers in zijn kabinet onder controle te krijgen.
Omdat een nieuwe coalitie vormen onmogelijk blijkt, komen er in januari 2003 nieuwe verkiezingen. Het wordt een nek-aan-nekstrijd tussen Balkenende en de nieuwe PvdA-lijstrekker Wouter Bos, die zijn partij uit het slop trekt. De PvdA wint 19 zetels en komt uit op 42, maar het CDA blijft met 44 zetels de grootste partij en dus kan Balkenende zijn tweede kabinet gaan vormen. Er komt een centrumrechtse coalitie met de VVD en D66. De kabinetsperiode van Balkenende II wordt gekenmerkt door omvangrijke bezuinigingen op de sociale zekerheid en de invoering van een nieuw zorgstelsel. De heetste politieke hangijzers zijn de omstreden politieke steun aan de Amerikaanse invasie in Irak – waarbij Balkenende niet bepaald uitblinkt in openheid over de Nederlandse beweegredenen – en het strenge integratiebeleid van VVD-minister Rita Verdonk.
Een demonstrant voor het Tweede Kamergebouw beticht Balkenende van liegen over de Nederlandse steun aan de inval in Irak.
Het handelen van Verdonk in de ‘Ayaan-crisis’ is uiteindelijk de reden voor D66 om uit het kabinet te stappen, waardoor Balkenende II ten val komt. De premier wordt verweten de zaak op zijn beloop te hebben gelaten.
Met name GroenLinks-fractievoorzitter Femke Halsema legt minister Verdonk het vuur aan de schenen in het debat over Ayaan Hirsi Ali.
Er komen vervroegde verkiezingen, maar omdat er in de tussentijd veel belangrijke besluiten (zoals een nieuwe begroting) moeten worden genomen wordt ervoor gekozen niet demissionair verder te gaan, maar een zogeheten rompkabinet te formeren met ministers en staatssecretarissen van CDA- en VVD-huize: Balkenende III.
Bij de verkiezingen van 2006 komt Balkenende wederom tegenover Wouter Bos (PvdA) te staan. Het is een voor Nederlandse begrippen harde verkiezingsstrijd, met een grote rol voor de gewiekste CDA-spindoctor Jack de Vries. “U draait en u bent niet eerlijk,” blijft Balkenende herhalen bij een radiodebat tegen Bos, die daarop geen antwoord heeft.
De doorgaans zeer succesvolle debattechnieken van Balkenende onder de loep. De hele uitzending zien? Kijk op NPO.nl.
Bos' reputatie als draaikont is gevestigd en hij verliest negen zetels met de PvdA. Het CDA verliest weliswaar twee zetels, maar blijft met afstand de grootste partij. Door de zetelverdeling zijn CDA en PvdA, de kemphanen Balkenende en Bos, tot elkaar veroordeeld. Een combinatie met grote winnaar SP (25 zetels) wordt in de verkenning al uitgesloten, waarna uiteindelijk een centrumlinks kabinet met de ChristenUnie wordt gevormd: Balkenende IV.
Balkenende en Wouter Bos (PvdA) voeren bij de verkiezingen in 2006 een harde strijd tegen elkaar, maar zijn daarna tot elkaar veroordeeld.
Aan het begin van de regeerperiode reist het nieuwe kabinet honderd dagen door het land, om te praten met burgers en maatschappelijke organisaties. PvdA-minister Ella Vogelaar (Wonen, Wijken en Integratie) gaat extra investeren in veertig probleemwijken. Ook besluit het kabinet de AOW-leeftijd te verhogen. Asielzoekers die al geruime tijd in Nederland verblijven krijgen een verblijfsvergunning: het zogeheten generaal pardon. In 2010 ontstaat een kabinetscrisis vanwege onenigheid over de militaire missie in Uruzgan (Afghanistan). De PvdA wil de missie niet verlengen, het CDA wel. In de nacht van 19 op 20 februari 2010 valt het kabinet.
Het beruchte Tweede Kamerdebat waaruit blijkt dat de PvdA-ministers het kabinetsbeleid inzake Uruzgan niet meer steunen.
Bij de daaropvolgende verkiezingen lijden Balkenende en het CDA een enorme nederlaag (twintig zetels verlies), waarna aan de regeerperiode van Jan Peter Balkenende een eind komt.
De doorgaans uitstekende debater Balkenende lijkt het in de dramatische campagne van 2010 kwijt te zijn, met als dieptepunt deze uitspraak tegen journalist Mariëlle Tweebeeke.
Heeft Balkenende het waargemaakt als premier?
Voor Balkenende spreekt dat hij de tijdsgeest aan het begin van deze eeuw goed aanvoelt, met bijvoorbeeld de lancering van het normen-en-waardendebat nadat het in de politiek jarenlang nauwelijks daarover is gegaan. Nederlanders vertrouwen de premier in de roerige, onzekere jaren na de moord op Fortuyn, ook nadat zijn premierschap een valse start kent. Zijn soms wat stuntelige publieke optredens helpen daarbij eerder dan dat ze in de weg zitten: mensen zien dat hij echt is. Tot drie keer toe krijgt hij het vertrouwen van de kiezer.
Balkenende in de media
Daarbij moet aangetekend worden dat drie van zijn kabinetten gevallen zijn. Balkenende slaagt er als premier vaak niet in om boven de partijen te staan zoals zijn opvolger Mark Rutte, die er op zijn minst goed in is mensen dat gevoel te geven. Voor andere partijen is het soms moeilijk samenwerken met de bij vlagen koppige Balkenende, die een rotsvast geloof heeft in zijn eigen christendemocratische idealen en niet uitblinkt in communiceren. Zijn gebrek aan openheid wordt in de Tweede Kamer vaak bekritiseerd: zo blokkeert Balkenende een parlementair onderzoek naar de Nederlandse steun voor de inval in Irak. Pas jaren later stelt de premier een commissie in.
Na jaren weigeren stelt Balkenende in 2009 eindelijk een commissie (géén parlementaire enquete) in om onderzoek te doen naar de Nederlandse steun aan de Irak-oorlog in 2003.
Balkenende aan het strand van Petten tijdens een werkbezoek in Noord-Holland.
Wat doet Balkenende tegenwoordig?
In het najaar van 2009 is Balkenende in de race om president van de Europese Raad te worden, maar uiteindelijk gaat die functie naar de Belg Herman Van Rompuy. Na de verkiezingsnederlaag van het CDA in 2010 zoekt Balkenende een baan in het bedrijfsleven. Hij gaat aan de slag bij financiële dienstverlener Ernst & Young. Ook wordt hij hoogleraar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.
De oud-premier laat publiekelijk weinig van zich horen, in tegenstelling tot oud-politici als Wouter Bos, Hans Wiegel of Dries van Agt die geregeld opdraven als politiek commentator. Volgens Nieuwe Revu, op basis van een CDA-ingewijde, “geniet hij van het bestaan in de luwte en is er geen enkele aanwijzing dat hij nog politiek of bestuurlijk terug zal keren.”
In het kort:
In 1982 wordt Balkenende gemeenteraadslid voor het CDA in Amstelveen. Ook gaat hij werken voor het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA waar hij bekend komt te staan als ‘huisideoloog’ van de partij.
Balkenende treedt in 1998 toe tot de Tweede Kamer. Drie jaar later wordt hij onverwacht gekozen tot lijsttrekker van het CDA.
In de nasleep van de moord op Fortuyn wint Balkenende de verkiezingen. Hij viel Fortuyn niet aan in de campagne, bovendien herkent de kiezer in de authentieke Zeeuw ook een buitenstaander.
Normen en waarden worden al snel het belangrijkste thema dat Balkenende als premier op de agenda zet.
In totaal leidt Balkenende vier kabinetten in wisselende samenstellingen. Bij de kiezer blijft hij populair, bij zijn collega’s roepen zijn koppigheid en gebrek aan leiderschap soms wrevel op.
