Beatrix: een afstandelijke of perfecte koningin?

prinses beatrix
Beatrix: een afstandelijke of perfecte koningin?

Gepubliceerd: 25-1-2018

Laatste update: 22-01-2024

Ze heeft doorgewerkt tot een leeftijd waar het merendeel van de Nederlanders niet aan moet denken: 75 jaar is koningin Beatrix als ze haar aftreden aankondigt. 33 jaar heeft ze dan op de troon gezeten. Als kind maakt Beatrix meerdere keren mee dat het koningshuis flink wankelt, ze twijfelt of deze toekomst haar wel ligt. Maar als ze eenmaal koningin is, doet Beatrix haar uiterste best om een perfecte koningin te zijn. Ze is sterk gekleurd door haar opvoeding. Want ze wil het heel anders doen dan haar moeder.

Redacteur: Anne Verwaaij

Hoe ‘gewoon’ is Beatrix opgegroeid?

In het paleis Soestdijk, even voor tienen in de ochtend van 31 januari 1938, krijgen prinses Juliana van Oranje-Nassau en prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld hun eerste dochter. Ondanks de kille wintertemperaturen gaat Nederland massaal naar buiten om het nieuws te vieren. Vlaggen gaan uit en pleinen hangen vol met oranje versieringen.

Oude beelden van vreugde in Nederland na de geboorte van het prinsesje Beatrix.

Het zeventiende-eeuwse paleis in Baarn is ook de plek waar Beatrix haar jeugd doorbrengt. Juliana en Bernard hebben de zogenaamde Baarnse vleugel verbouwd tot hun eigen appartement: huiselijk en vooral heel gewoon.

Want dat is wat Juliana graag wil voor haar gezin: ‘gewoon’, zuinig en sober leven. Ze weigert bijvoorbeeld iets weg te gooien dat gerepareerd kan worden en wil geen exclusieve spullen die ‘gewone’ mensen ook niet kunnen kopen.

Juliana, Bernhard, Beatrix en Irene in Ottowa, Canada, 1942
Juliana, Bernhard, Beatrix en Irene in Ottowa, Canada, 1942

De oorlog in Canada
De idyllische familiefilmpjes die Bernhard maakt tijdens de jaren dat Beatrix opgroeit, bevestigen het beeld van een gewoon huishouden. We zien een gelukkig gezin met veel huisdieren, verjaardagspartijtjes en picknicks. Ook de oorlogsperiode, wanneer het gezin moet vluchten naar Canada, is lieflijk in beeld gebracht.

Beatrix en haar zusjes krijgen in een buitenwijk van de Canadese hoofdstad Ottowa een hele vrije en vooral ‘gewone’ opvoeding. Zo gaan ze naar de openbare school en leert Juliana zelf wassen en strijken. Bovendien doet Juliana haar boodschappen bij de lokale supermarkt, zoals iedere ‘gewone’ moeder.

Door prins Bernhard gemaakte video's van het gezin in Ottowa. 

Maar de films geven een vertekend beeld. Vanaf het begin van de oorlog – Beatrix is dan twee jaar oud – ziet de kroonprinses haar vader en oma nauwelijks, omdat Bernhard en koningin Wilhelmina tijdens de oorlog vrijwel permanent in Londen wonen en werken.

familieportret van de koninklijke familie
Bernhard, Juliana, Wilhelmina, Irene, Margriet en Beatrix in Ottowa, 1943

Hoe wordt Beatrix voorbereid op de kroon?

Binnen het gezin van Juliana en Bernhard spelen zich na de oorlog veel affaires af. Niet alleen de liefdesescapades van de prins, maar ook de kwestie rond gebedsgenezeres Greet Hofmans zorgt voor flinke spanningen binnen en buiten de deuren van paleis Soestdijk. Juliana laat zich sterk beïnvloeden door Hofmans en aan het Hof ontstaat een kleine hechte cirkel met volgelingen van de gebedsgenezeres.

Wat hield de Greet Hofmans affaire in? Bekijk de hele aflevering op Andere Tijden.

Greet Hofmans drijft bovendien jarenlang een wig tussen Juliana en Bernard. De hofhouding raakt verdeeld: één groep moet net als de prins niks hebben van de Hofmans-kliek rondom Juliana, het andere deel staat achter de koningin en beklaagt zich over het gedrag en de buitenechtelijke escapades van Bernhard.

bernhard en juliana in de jaren vijftig
Bernhard en Juliana in 1950

Je bent als twaalfjarig meisje aan de leeuwen overgeleverd. En in die fase loopt je vader achter de meiden aan.

Beatrix

Beatrix maakt dit alles bewust mee als tiener en krijgt daardoor nauwelijks de kans om te puberen. Het huwelijk van haar ouders is door de affaire voorgoed verstoord en daarnaast staan de monarchie en haar toekomst door hun gedrag op het spel.

Beatrix schaart zich achter haar vader, maar die kan haar ook niet altijd helpen. Hierover zegt ze later in de biografie Beatrix. Dwars door alle weerstand heen: “Je bent als twaalfjarig meisje aan de leeuwen overgeleverd. En in die fase loopt je vader achter de meiden aan.”

beatrix aan het paardrijden
Beatrix rijdt graag paard, 11 augustus 1949

Net als Bernhard heeft Beatrix behoefte aan een zekere afstand tussen de koninklijke familie en het personeel. Zo wenst ze vanaf haar veertiende dat ze op de manege ‘Koninklijke Hoogheid’ wordt genoemd, tot afgrijzen van Juliana die iedereen aan het Hof als familie beschouwt.

Leerachterstand

Ondertussen zit Beatrix totaal niet op haar plek op de school waar ze naartoe gaat. Juliana heeft voor haar kinderen de experimentele Werkplaats Kindergemeenschap uitgekozen. Kleuters en achttienjarigen krijgen hier samen antiautoritair onderwijs. “Dat was niet de juiste school voor mij toen ik uit Canada kwam,” zegt Beatrix later. “Ik had discipline nodig.”

Hoe was het om met Beatrix op school te zitten? Oud-leerlingen vertellen over hun tijd bij De Werkplaats, de  basisschool van Beatrix.

Bernhard wil het liefste al zijn kinderen van deze school halen, maar pas als het kabinet zich in de opleiding van de kroonprinses gaat mengen, besluit ook Juliana dat het beter is als Beatrix naar een andere school gaat. Juliana schrijft de directeur van de school: “Evenwel hebben wij moeten constateren dat Trix’ persoonlijkheid in een knoop zat, die wel precies het tegendeel was van de harmonische ontwikkeling die u nastreeft.”

Juliana en Bernhard richten in 1950 een privéklas in voor Beatrix waar ze samen met een geselecteerde groep leeftijdsgenootjes het gymnasium doorloopt. Als blijkt dat ze een flinke kennisachterstand heeft op haar leeftijdsgenootjes verplaatsen Bernhard en Juliana al hun kinderen naar hun eigen privéschool.

De keuze voor de kroon
Tijdens haar studie in Leiden laat Beatrix opnieuw blijken dat ze haar leven gescheiden wil houden van de ‘gewone’ mensen. Ze eist ook van haar medestudenten dat ze haar niet tutoyeren en aanspreken met Koninklijke Hoogheid. Slechts een selecte groep vrienden mag haar ‘Trix’ noemen.

martinus nijhoffprijs
Beatrix bij Martinus Nijhoffprijs 26 januari 1955

Beatrix is 23 jaar oud als ze afstudeert. Volgens de Grondwet is ze dan al vijf jaar beschikbaar voor het koningschap, maar ze twijfelt of ze die toekomst wel wil. “Het idee dat je dat móést doen en de druk die dat op iemand legt, de enorme verantwoordelijkheid. Ik vond het ook niet helemaal eerlijk [...] Er was een moment dat ik zei: nu moet ik kiezen of ik het doe of niet doe [..] Een moment waarop ik in mezelf heb gezegd: ik aanvaard dit en ik zal mijn best er voor doen,” vertelt ze in 1988 in een interview.

beatrix
Beatrix in 1964

Na haar afstuderen geeft Beatrix een inspirerende lezing over ontwikkelingshulp die leidt tot de oprichting van een Europese Werkgroep voor vrijwilligerswerk. Als een aardbeving Iran treft in de zomer van 1962 staat Beatrix met haar werkgroep klaar om te helpen. Vanuit haar nieuwe – eigen – woning in kasteel Drakensteyn roept ze jongeren op om naar Iran te gaan.

Beatrix roept jongeren in een toespraak op om zich in te zetten voor ontwikkelingshulp in Iran. Bekijk de hele aflevering op Andere Tijden

Terwijl Beatrix de drijvende kracht is achter deze internationale hulporganisatie herinnert Juliana Beatrix aan haar verplichtingen in Nederland als kroonprinses. Ze moet een geschikte echtgenoot zoeken, het liefst in Engeland of Duitsland. Op oudejaarsavond 1962 ontmoet Beatrix de elf jaar oudere Duitse diplomaat Claus von Amsberg.

beatrix en claus in 1973
Beatrix en Claus in 1973

Beatrix als middelpunt van kritiek op het koningshuis

Het Koninklijk Huis wankelt begin jaren zestig nog na van de affaire met Greet Hofmans, als uitlekt dat Beatrix voor een Duitser heeft gekozen. De Tweede Wereldoorlog is nauwelijks twintig jaar geleden. “O hemel. Als het maar geen Duitser is,” is de eerste reactie van minister-president Cals  op een mogelijke verloving met een nog onbekende man. En dan blijkt ook nog dat Claus lid is geweest van de Hitlerjugend en in het laatste jaar van de oorlog in de Wehrmacht heeft gediend.

Beatrix en Claus maken hun verloving bekend voor de pers.

Na de officiële bekendmaking van de verloving kalken tegenstanders “Claus d’r aus” op muren in Amsterdam. Maar de climax van het verzet komt op 10 maart 1966, tijdens het huwelijk in de hoofdstad. Beelden van rookbommen tussen de bruiloftsstoet gaan de hele wereld over.

Rookbommen in de bruiloftstoet. Het polygoon journaal doet op 10 maart 1966 verslag van het huwelijk tussen Beatrix en Claus. 

Geen woning, geen kroning
Beatrix erft de koninklijke titel op een moment dat het koningshuis opnieuw zwaar onder druk staat. Dit keer door toedoen van haar vader. Bernhard raakt in 1976 verwikkeld in de Lockheed-affaire[1]: hij neemt smeergeld aan van de gelijknamige vliegtuigfabrikant. Waarom zou iemand die zo rijk is als Bernhard zijn reputatie in de waagschaal leggen voor een miljoen aan smeergeld? Die prangende vraag houdt de Nederlandse samenleving bezig.

Beatrix
Beatrix toont zich tijdens Koninginnedag 1976 solidair met Bernhard door een witte anjer te dragen

Niet alleen het Koninklijk Huis, maar ook het land verkeert in crisis als Juliana officieel de kroon overdraagt aan haar dochter. Het gaat slecht met de economie, hele industrieën gaan failliet en de werkloosheid stijgt even hard als de huizenprijzen.

Als Juliana volkomen onverwacht op de 42ste verjaardag van Beatrix aankondigt dat ze over drie maanden gaat aftreden, schrikt de burgemeester van de hoofdstad flink. Amsterdam, waar de troonswisseling moet plaatsvinden, kampt met een groot krakersprobleem.

Onvermijdelijk explodeert de situatie tijdens de kroning van Beatrix. De zesduizend politieagenten kunnen niet voorkomen dat vanuit het idee “geen woning, geen kroning” een ongekende stadsoorlog uitbreekt met 270 gewonden als gevolg.

De massale demonstratie op 30 april 1980. Rellen breken los in Amsterdam, onder de leus GEEN WONING GEEN KRONING protesteren krakers tegen de kroning van Beatrix.

Wat is Beatrix voor een koningin?

Ze heeft de kroon niet verdiend, maar gekregen. Het enige waar Beatrix invloed op heeft, is hoe ze de rol van koningin vervult. Uit een enquête in 1980 van het Algemeen Dagblad blijken dit de verwachtingen die Nederland heeft van de nieuwe koningin: minder hartelijk en minder dicht bij het volk dan Juliana, maar wel resoluter.

troonwisseling
Troonswisseling 30 april 1980

Het resolute besluit om het Koninklijk Huis weer stevig aan de grond te zetten, blijkt ook uit haar toespraak tijdens de inhuldiging: “Dit ambt is niet verworven. Het is een functie waar geen mens om vragen zou. [...] U vraag ik om Uw steun en in U het Nederlandse volk om zijn vertrouwen. [...] Ik ken mijn opdracht: te handelen buiten eigen voorkeur en te staan boven partij- en groepsbelangen. Die opdracht wil ik vervullen naar plicht en geweten.”

Inhuldiging van Beatrix

Afstand tussen koningin en het volk
De afstand die Beatrix als prinses al creëert tussen haar privéleven en haar koninklijke titel behoudt ze ook als koningin. Ze wil de ceremoniële, plechtstatige en professionele kant van het ambt in ere herstellen en neemt direct een afstandelijke houding tegenover de media aan. 

Ze trekt ook de teugels bij de Rijksvoorlichtingspers (RVD) strakker aan. Tijdens haar regeerperiode komt de roddelpers in een ramp tempo opzetten die de verhoudingen tussen het Koninklijk Huis, de pers en de samenleving nog meer op scherp zet.

familieportret in 1975
Mediamoment in 1975

Deze houding van Beatrix leidt in 2005 ook tot de mediacode[2]: leden van het Koninklijk Huis mogen vanaf dat moment niet meer met camera’s worden gevolgd als ze niet hun officiële functie uitvoeren.

Bovendien stelt Beatrix met de mediacode speciale regels op voor minderjarige leden van het koningshuis, bijvoorbeeld tijdens hun schooltijd. Fotografen die de code schenden sluit het Koninklijk Huis uit van officiële mediamomenten en zij kunnen rekenen op juridische stappen.

Koninginnedag 1999
Koninginnedag 1999

Andere Tijden maakte een aflevering over het Koninklijk Huis en de mediacode. Bekijk hem hier.

Waardoor wankelt het koningshuis vanaf 2000 opnieuw?

Het gaat beter met de monarchie onder de leiding van de kritische en perfectionistische koningin Beatrix. Maar de consequentie daarvan is de permanente afstand tussen het Koninklijk Huis en het ‘gewone’ volk.

Beatrix is wel zeer betrokken, zoals ze ook laat zien na de vuurwerkramp in Enschede (2000) en de Bijlmerramp (1992), maar ze blijft ondoorgrondelijk. Tegen biografe Jutta Chorus zou ze hebben gezegd: "Men kan ons niet kennen."

Dit pikt Nederland eind jaren negentig niet meer: “Haar handelingen, die nooit aanleiding hadden gegeven tot discussie, riepen nu ergernis op”, schrijft Chorus. Waar in 1996 nog 87 procent van de Nederlanders Beatrix ‘sympathiek’ vindt, zakt dit percentage naar 67 procent in 2000. Het aantal Nederlanders dat voorstander is van het hele koningshuis daalt ook van 82 naar 62 procent[3].

beatrix troost inspecteur rooyer
Beatrix troost inspecteur Rooyer (l) tijdens het bezoek van premier Wim Kok en de koningin aan het rampgebied in Enschede. Bij de explosie in de vuurwerkopslagplaats zijn minstens 20 mensen om het leven gekomen, 2000

De onrust in de Nederlandse multiculturele samenleving groeit ondertussen gestaag aan het begin van de 21e eeuw. Opmerkelijk is dat Beatrix het probleem van onbegrip tussen verschillende culturen al vlak voor haar inhuldiging in 1980 op de kaart zet: “Ze komen met andere achtergronden hier binnen, hele andere verwachtingen en andere leefgewoontes.”

“Daar moeten wij voor open staan, dat serieus nemen. Wij verwachten wel dat zij zich bij ons aanpassen, dat zij zich maar invoegen in onze maatschappij. Ik vind dat wij daar samen wel iets tegenover kunnen stellen, moeten stellen. Anders wordt het een heel groot probleem.”

Beatrix over de komst van buitenlanders naar Nederland. “We verwachten ook dat ze zich bij ons aanpassen en wij ook aan hen”. Bekijk de hele aflevering op Andere Tijden

Máxima en Mabel
De situatie in de samenleving escaleert met twee politieke moorden en de aanslagen op 11 september 2001. Het privéleven van Beatrix komt in die tijd ook zwaar onder druk te staan. Prins Claus wordt ernstig ziek en overlijdt in 2002. Vlak daarna volgen de Máxima- en Mabel-affaires. Zijn zij wel geschikte huwelijkspartners voor de prinsen van Oranje?

Máxima groeit snel uit tot het meest populaire lid van de koninklijke familie. Net als prins Claus overigens, want wanneer Nederland zich eind jaren zestig eenmaal heeft neergelegd bij het feit dat de prins Duits is, groeit hij uit tot het meest geliefde lid van het koningshuis.

Nederlanders zijn goed te spreken over de nieuwe koningin Maxima.

Een moderner koningshuis
Ondanks de populariteit van individuele leden van het koningshuis komt de monarchie als geheel vlak na de eeuwwisseling ter discussie te staan. Moet de afstand tussen het staatshoofd en de politiek niet veel groter zijn, en zelfs: heeft Nederland eigenlijk wel een koningshuis nodig?

Thom de Graaf[4] werpt als eerste deze kwestie op in de Tweede Kamer, maar premier Wim Kok parkeert de kwestie. Toch stelt de jongerenafdeling van zowel de PvdA, D66 als de VVD de hele monarchie ter discussie.

groepsportret bij verjaardagsfeest willem-alexander
De Oranjes tijdens verjaardagsfeest Willem-Alexander, 2007

Beatrix geeft open en bloot toe dat het haar niet uitmaakt of ze populair is, maar dat ze wel vreest dat haar ambt beschadigd raakt. Ze wil het “ongeschonden in alle waardigheid” doorgeven aan haar zoon. Daarbij is ze wel kritisch op zichzelf: “Wat ik voor mezelf heb gedaan is toch eens heel kritisch kijken naar hoe de samenleving in de laatste twintig jaar veranderd is en hoe ik daarin functioneer.”

Dit resulteert erin dat Beatrix haar kersttoespraak – na het jarenlang geweigerd te hebben – vanaf december 2000 voor het eerst voor de camera uitspreekt. Want de samenleving is veranderd: veel meer mensen kijken tv en het aantal dat naar de radio luistert is sterk afgenomen. En de monarchie moet mee aan de modernisering.

De eerste kersttoespraak op tv

Beatrix uit de regering?
Onder de kabinetten van Jan Peter Balkenende weet Beatrix de weerstand te doorstaan, maar in aanloop naar de eerste regering van Mark Rutte verandert dit. De PVV slaat een ongekend harde toon aan tegenover het koningshuis.

Geert Wilders wil Beatrix “als een haas uit de regering”[5] zetten, omdat ze de PVV in haar kersttoespraak van 2007 zou hebben bekritiseerd. In die toespraak zette Beatrix zich af tegen de verharde verhoudingen in de samenleving en het over één kam scheren van bevolkingsgroepen.

kabinet rutte-I
Kabinet Rutte-I, 2010

Ondertussen weigert ook een steeds groter deel van de samenleving de privileges van de Oranjes te accepteren. Moet die uitkering die de Oranjes krijgen wel zo hoog zijn? Zijn dat luxe vakantiehuis en die geldverslindende verbouwingen van paleizen echt nodig?

Het gevolg van alle discussies rondom het koningshuis is dat Beatrix in aanloop naar Rutte-I (VVD, CDA en PVV) voor het eerst niet betrokken is bij de formatie.

De balkonscène, nadat Beatrix het koningschap overdraagt aan haar zoon Willem-Alexander.

Wat doet Beatrix sinds ze weer prinses is?
2012 is opnieuw een rampjaar voor Beatrix. Haar tweede zoon Friso raakt in een coma na een ernstig ski-ongeluk. Een jaar later kondigt Beatrix aan dat ze gaat aftreden. Op 30 april 2013 draagt ze haar werkzaamheden over aan haar oudste zoon en schoondochter. Maar niet alles, Beatrix werkt nog steeds. Zo nu en dan vertegenwoordigt ze het land en het Koninklijk Huis bij een opening, onthulling of bezoek.

“En telkens ontmoet ze dan Nederlanders die zichzelf nog altijd even moeten inprenten: prinses, geen koningin, prinses”, schrijft biografe Jutta Chorus. Dat typeert de manier waarop ze die 33 jaar lang koningin is geweest. Beatrix’ leven draait om haar ambt en het volk, en “ook al kan zij de Nederlanders maar moeilijk doorgronden en andersom”, ze blijft voor veel Nederlanders de koningin: afstandelijk, maar zeer betrokken en professioneel.

beatrix in 2014
Beatrix in 2014

In het kort

  • Prinses Beatrix groeit op in paleis Soestdijk. Juliana probeert haar dochters zo gewoon mogelijk op te voeden, maar binnen het gezin van Juliana en Bernhard spelen zich veel affaires af. 

  • Beatrix is een vaderskind. Net als hem zorgt ze al op jonge leeftijd voor een zekere afstand tussen de koninklijke familie en hun personeel.

  • Na haar studie in Leiden kiest Beatrix na lang twijfelen bewust voor het koningsschap.

  • Halverwege de jaren zestig is Beatrix zelf het middelpunt van kritiek op het koningshuis als ze zich verlooft met de Duitse Claus von Amsberg.

  • Beatrix erft de koninklijke titel op een moment dat het koningshuis opnieuw zwaar onder druk staat. Dit keer door toedoen van haar vader die verwikkeld raakt in de Lockheed-affaire. Tijdens haar inhuldiging breken ook nog eens explosieve rellen uit door krakersproblemen in Amsterdam.

  • Beatrix wil een perfecte koningin "naar eer en geweten", maar wil in tegenstelling tot haar moeder een zekere afstand behouden tot het volk. Aan het einde van de twintigste eeuw daalt mede hierdoor de populariteit van het koningshuis.

  • Het privéleven van Beatrix komt in de 21e eeuw zwaar onder druk te staan. Prins Claus wordt ernstig ziek en overlijdt in 2002. Vlak daarna volgen de Máxima- en Mabel-affaires.

  • Op 30 april 2013 draagt Beatrix haar werkzaamheden officieel over aan haar oudste zoon prins Willem-Alexander en schoondochter Máxima. 

Geraadpleegde bronnen

    En je weet het!

    Anderen het laten weten?

    auteur

    Door Anne Verwaaij

    Ook interessant

    om te weten