“Onbeschrijflijk”, zegt Els jaren later, terugblikkend in het programma Andere Tijden. Ze is onherkenbaar in beeld gebracht, haar echte naam verborgen en haar woonplaats niet vermeld - decennia later is de schaamte nog onverminderd aanwezig. "Maar", zegt ze, “ik zou niet weten op welk gebied ik fout ben geweest. Ja, alleen vanwege Hannes.”

Hannes was Els’ vriend, die ze tijdens de Tweede Wereldoorlog op zeventienjarige leeftijd leert kennen. Maar Hannes is niet zomaar een vriendje, het is een Duitse militair en dat vinden de dorpsgenoten onacceptabel: het is heulen met de vijand.

Maar veel Nederlanders zien de meisjes die verkering hebben met Duitse militairen als verraders. Ze doorbreken de nationale solidariteit en zijn een vernedering. Minachting en isolement is vaak hen deel. Door hen na de bevrijding kaal te knippen en te besmeuren met hakenkruizen worden deze ‘foute Nederlanders’ op hun plek gezet. Ze werken immers samen met de vijand, of is de grens tussen goed en fout minder zwart-wit dan dat?

Daarbij is de vraag in hoeverre de vrouwen die relaties aangaan met Duitsers nu echt collaboreren. In het Derde Rijk heeft de positie van een ongehuwde vrouw niet dezelfde negatieve bijsmaak als in Nederland - de bezetter probeert ook zelf die positie te verbeteren met overheidsbesluiten, zoals het geven van gratis verloskundige hulp.

Na de oorlog valt de omgang met de Duitse soldaten wel onder collaboratie - in de jaren zestig introduceert de socioloog G.A. Kooy het begrip seksuele collaboratie. Vaak wordt een link gelegd tussen het sluiten van de bordelen van de Wehrmacht in Nederland. Historici halen hierbij telkens één bron aan, namelijk een rapport van de Wehrmacht uit 1944. Daarin staat dat het sluiten van bordelen geen probleem is omdat er genoeg Nederlandse meisjes zijn.

Maar de gevolgen voor veel vrouwen gaan verder dan alleen de volkswoede tijdens de eerste bevrijdingsdagen. Er zijn speciale berechtingen, waar de vrouwen cel- en werkstraffen krijgen. Het is willekeurig: sommigen krijgen huisarrest, anderen moeten naar een interneringskamp. Opmerkelijk is dat de straffen voor vrouwen die vluchtige relaties met meerdere Duitse militairen aangaan minder zwaar zijn dan vrouwen die een lange liefdesrelatie met één Duitser hebben. Mensen zien zo’n verkering als een verbintenis, bijna als een keuze voor een politieke partij. Hetzelfde geldt voor vrouwen die een kind van een Duitse militair krijgen.

Sommige vrouwen vluchten, al dan niet met het uit de relatie geboren kind, naar het buitenland of duiken onder bij vrienden of familieleden in andere steden - als de eigen familie hen niet al verguisd of verstoot heeft. Anderen, die niet snel genoeg kunnen vluchten, komen in interneringskampen terecht samen met andere ‘landverraders’ zoals NSB-ers. 

Iemand die wel weet te ontsnappen is Guusje de Vries. Ze vertrekt na het einde van de oorlog direct naar Duitsland. Maar als ze een aantal maanden later terugkomt, via de grens bij Limburg, wordt ze alsnog opgepakt. Ze is te trots om de Duitse papieren en schoenen weg te doen die ze van haar vriend heeft gekregen.

Ze komt in een gevangenis in Amsterdam terecht, waar ook andere meisjes zitten. Sommigen van hen komen tijdelijk vrij als ze met de bewakers naar bed gaan, maar Guusje weigert. Ook een aanbod van haar vader om haar vrij te kopen voor driehonderd gulden slaat ze af. “Ik heb toch niets verkeerd gedaan?” 

Er komt een zitting. De eis is twintig jaar cel voor heulen met de vijand en spionage. Guusje: “Ik vond het krankzinnig. Ik kreeg een advocaat, pro deo. Het enige wat die zei was: ‘ik wil dat het wat minder wordt, vanwege de jonge leeftijd.’ Ik was twintig jaar oud.” Uiteindelijk krijgt Guusje tien jaar celstraf. 

Het debat over wie goed is, wordt lange tijd bepaald door één man: historicus Lou de Jong. Goed was volgens hem goed en fout was fout en daartussenin zat niets. Maar het was logisch, vertelt Ad van Liempt, schrijver en journalist. Er is na de oorlog nog geen geschiedschrijving over die oorlog, iemand moest orde in de chaos scheppen. Dat gebeurt vanuit een politieke invalshoek, waarbij machtsstructuren van bovenaf belangrijk zijn. “Vandaar dat de tegenpolen collaboratie en verzet overal terugkomen.”

Tot diep in de jaren zeventig blijft deze opvatting gelden. Pas daarna ontstaat meer nuance. Er komt meer aandacht voor beweegredenen van zowel daders als slachtoffers. Dit maakt duidelijk dat de grens tussen collaboratie en verzet minder zwart-wit is dan gedacht.  Een belangrijke rol hierin speelt historicus Chris van der Heijden met zijn boek Grijs Verleden. Hij concludeert daarin: “Als de Tweede Wereldoorlog iets heeft getoond, dan is het wel de oude waarheid dat de mens niet goed is en niet fout, niet zwart of wit maar grijs. Hij moddert langdurig in een onoverzichtelijk tussengebied om soms, opeens, te ontdekken dat hij in een landschap is beland met nog slechts één kleur. Daaruit ontsnappen is vervolgens zo goed als onmogelijk.” 

Het fragment illustreert hoe de beeldvorming over vrouwen die relaties aanknopen met Duitsers in de Tweede Wereldoorlog is gekanteld. Het zijn geen ‘moffenhoeren’ meer die overlopen naar de vijand, maar mensen met eigen verlangens en gebreken. Of kunnen we het ons niet meer voorstellen hoe het is om in een bezet Nederland te leven, met de angsten en spanningen van toen?

Het verhaal van de ‘moffenmeiden’, en in het bijzonder het kaalknippen van de Nederlandse meisjes na de bevrijding, laat ook een andere kant van de bevrijding zien. Het toont een pijnlijke geschiedenis, waarin de onderdrukten zelf onderdrukkers worden en waarbij goed niet per se het tegenovergestelde van fout hoeft te zijn. 

Het zien van de beelden tijdens bijltjesdag en het kaalknippen van de ‘moffenmeiden’ roept een ongemakkelijke gevoel op. Tijdens de opnames van de film Zwartboek van regisseur Paul Verhoeven, waar acteurs in een scene het kaalknippen naspelen, beginnen enkele figuranten zelfs te huilen.

Maaike, die elk jaar met een re-enactmentgroep de bevrijding van Nederland in Wageningen naspeelt, vindt dat deze episode uit onze geschiedenis niet vergeten mag worden. Ze laat zich met een pruik op kaalknippen door omstanders in een feestelijke parade. Dat levert een bevreemdend beeld op: langs de weg staan feestvierders op bevrijdingsdag met glazen wijn en hapjes, terwijl verklede militairen Maaike uitschelden voor ‘moffenhoer’ en haar kaalknippen. Bij het publiek roept dit zichtbaar ongemak op.

De ‘moffenmeiden’ van ruim zeventig jaar geleden zwijgen jarenlang over hun keuze in de oorlog. Monika Diederichs, zelf een liefdesbaby van een Nederlands meisje en een Duitse militair, is een van de eersten die meer dan vijftig vrouwen aan het praten krijgt. Ze publiceert een genuanceerd overzichtswerk onder de titel Wie geschoren wordt moet stilzitten. Het staat vol emotionele levensverhalen, waarbij trauma’s van verkrachtingen en vernederingen na de bevrijding een grote rol spelen. 

Toch blijken de herinneringen aan de liefdesrelaties sterker dan het oorlogsverleden. Bij alle gesprekken eindigt Diederichs met de vraag: “Als u terugkijkt op uw leven, zou u het dan weer doen?” Het kost Diederichs veel moeite om de vrouwen aan het praten te krijgen, maar het antwoord op die vraag is altijd steevast “ja”.