Hoe temt de mens dieren?
Gepubliceerd: 26-4-2018
Laatste update: 26-01-2023
De mens is al tienduizenden jaren bezig de dieren om zich heen te temmen. Soms ontstaan hierdoor geheel nieuwe soorten, zoals de hond uit de wolf voortkomt. Maar ook als er geen nieuwe soort ontstaat, veranderen de eigenschappen van dieren. En die van de mens.
Redacteur: Bouwe van Straten
Wat is domesticatie, en wanneer begon het?
Domesticatie is het proces waarbij de mens de eigenschappen van dieren (en planten, maar we beperken ons hier tot dieren) zodanig verandert dat ze nuttiger worden voor de mens en makkelijker in onze buurt kunnen leven. Dat kun je doen door dieren met de gewenste eigenschappen te selecteren en vervolgens met elkaar te kruisen.
Het viel Darwin al op dat alle gedomesticeerde dieren bepaalde kenmerken delen. Ze zijn meestal tam en socialer dan hun wilde voorouders, hebben kleinere tanden, zachtere gelaatstrekken, kortere ledematen of krulstaarten, een kleiner brein en een langere aanloop tot volwassenheid.
Je kunt de evolutie van wolf tot hond terugzien in de vorm en omvang van de schedels van de dieren. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Het is moeilijk om een keihard jaartal te hangen aan het begin van de domesticatie. Genetici zullen zeggen: tienduizenden tot 100.000 jaar geleden. Ze hebben aanwijzingen dat er toen al vier verschillende hondensoorten zijn ontstaan, waarschijnlijk los van elkaar.
Archeologen zijn voorzichtiger en houden het op 14.700 jaar geleden. Ze leunen daarbij op concreet bewijs: een graf met daarin zowel een mens als een hond. Vergelijkbare overblijfselen van 36.000 jaar oud gelden als omstreden.
De band tussen mens en hond was waarschijnlijk al vanaf het begin liefdevol. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoe dan ook is de hond – of eigenlijk de wolf, die zich daardoor tot hond ontwikkelde – het eerste gedomesticeerde dier. Pas daarna volgen poes, schaap, geit en varken, zo’n 8.000 jaar geleden. Nog weer iets later zijn de koe (6.000 jaar geleden) en het paard (4.000 jaar geleden) aan de beurt. Met die jaartallen moet je trouwens oppassen. Domesticatie kun je naar alle waarschijnlijkheid het beste zien als een gradueel proces, waarbij deels getemde dieren soms weer verwilderen of meerdere keren opnieuw getemd worden.
Minder slagen om de arm houden wetenschappers als je ze vraagt waar zich dit alles zich voltrok: in de vruchtbare halve maan, het gebied dat van het huidige Egypte via Israël en Syrië tot het westen van Iran loopt.
Hoe werkt domesticatie precies?
Je kunt het omschrijven als een proces waarbij de mens door het selecteren en kruisen van gewenste exemplaren langzamerhand de eigenschappen van dieren en planten verandert. De mens kiest daarbij meestal voor eigenschappen die de dieren geschikt maken om dicht bij de mens te leven. Dat zie je ook terug in de term: domus is Latijn voor huis.
Er zijn verschillende soorten domesticatie. Als eerste is er de ‘geleide’ manier. De mens stuurt er dan doelbewust op aan om een gewenste eigenschap te versterken in een soort. Bijvoorbeeld door ezels met elkaar te kruisen die geschikt zijn voor transport, of wolven die een lekker warme vacht hebben:
De mens raakte geinteresseerd in de wolf vanwege zijn vacht. Het houden van het dier zou het karakter ingrijpend veranderen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Een tweede manier is om soorten te gaan hoeden die eerst prooidier waren. Dat kun je doen door een omgeving te creëren waarin de dieren zich prettig voelen, of door ze gevangen te zetten. Denk hierbij aan geiten, schapen en koeien. En ja, ook paarden – de mens houdt al paarden voor het vlees, lang voordat iemand uitvogelt dat je ook op deze dieren kunt rijden.
De derde soort domesticatie ontstaat als de mens landbouw gaat bedrijven. Voedsel en afval trekt dieren aan die langzamerhand gewend raken aan een leven in de buurt van de mens. De kat komt hoogstwaarschijnlijk op deze manier in ons leven, aangetrokken door graan-etende knaagdieren die de voorraadstallen plunderen.
Is de hond het spiegelbeeld van de mens?
Dat de hond het eerste gedomesticeerde dier is, verklaart mede waarom mens en hond zo’n goede band hebben. En waarom honden dingen doen die wolven nooit zouden doen. Een hond kijkt je bijvoorbeeld recht in de ogen. Dat laten wolven wel uit hun hoofd: veel te bedreigend.
De domesticatie van de wolf leidde tot een nieuwe soort: de hond. Een zeer aangepast, op de mens gericht dier. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Honden zijn al zo lang onder de mensen, dat ze steeds meer op ons zijn gaan lijken. Het heeft er alle schijn van dat ze niet alleen het sociale gedrag van mensen hebben overgenomen, maar ook een deel van onze aandoeningen. Er zijn legio filmpjes van honden die zich gedragen op een manier die sterk doet denken aan autisme, adhd en dementie. Waarschijnlijk heeft dat er mee te maken dat mens en hond genetisch in een aantal opzichten sterk op elkaar lijken, en bovendien in dezelfde omgeving in elkaars nabijheid leven.
De hond is sterk op de mens gaan lijken, tot typisch menselijke welvaartsziekten aan toe. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Uniek experiment: zo snel kan domesticatie gaan
Het proces van domesticatie kan opmerkelijk snel gaan. De Rus Belyeav probeert eind jaren vijftig de evolutie van honden dunnetjes over te doen, door in een groep wilde vossen steeds de meest tamme individuen te selecteren en kruisen. Wat schetst zijn verbazing: al na zes generaties beginnen de vossen met hun staart te kwispelen als ze hun baasjes zien. Na tien generaties beginnen ze hun gezicht te likken. Al snel begint ook hun uiterlijk te veranderen, met flaporen, een krulstaart, een donkerder vacht en een kortere snuit als gevolg. Ze leren zelfs de gebaren en gezichtsuitdrukkingen van mensen herkennen.
Een Russisch experiment laat zien dat domesticeren een soort al in een klein aantal generaties kan veranderen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoe verandert domesticatie de mens?
Je zou misschien denken dat domesticatie alleen de eigenschappen van de getemde dieren verandert, maar dat is slechts de helft van het verhaal. Het proces heeft ook gevolgen voor de mens zelf. Door het boerenleven ontwikkelen mensen bijvoorbeeld het vermogen om als volwassene melk te drinken. Deze zogenoemde lactose-tolerantie - het vermogen om de lactose in melk af te breken en verteren - is waarschijnlijk een van de grootste evolutionaire aanpassingen in de recente geschiedenis van de mens.
Landbouw brengt ook een keur aan ziekteverwekkers met zich mee. De dieren dragen nieuwe soorten griep- en andere virussen bij zich, en de poeltjes van stilstaand water voor het verbouwen van gewassen zijn een heerlijke habitat voor muggen die gele koorts of malaria kunnen overbrengen. De mens ontwikkelt in die tijd genetische aanpassingen om die nieuwe ziekteverwekkers het hoofd te kunnen bieden.
Daarnaast zorgt de domesticatie voor een intimiteit tussen verschillende soorten die daarvoor geen gemeengoed is. Al zo’n 9.500 jaar geleden houden we katten als huisdier, en laten mensen zich zelfs begraven met hun favoriete kat.
Wat maakt dat we zo dol zijn op poezen? Daar blijken goede redenen voor.
Sommige wetenschappers gaan nog een stapje verder. Zij denken dat we niet alleen veranderen doordat we andere dieren domesticeren, maar ook doordat we onszelf domesticeren. Het idee: naarmate de mens in de loop der eeuwen socialer wordt, geldt agressiviteit steeds minder als een wenselijke eigenschap. Handig als je in kleine groepen leeft in een wereld vol gevaren, maar irritant als je vreedzaam in grotere groepen leeft. Het uitwieden van ‘bullies’ neemt een aanvang, en net als bij de wolven leidt de selectie van ‘tamme’ mensen ook tot de verandering van andere eigenschappen.
Een gevalletje zelf-domesticatie dus. Dat is geen algemeen geaccepteerde theorie, maar uit de lucht gegrepen is het zeker niet. Kijk naar ons uiterlijk. Getemde dieren hebben vaak kleinere hersenen, kleinere tanden, een korter gezicht, kortere ledematen en kleinere verschillen tussen mannetjes en vrouwtjes dan hun wilde voorouders. Iets vergelijkbaars zie je als je de moderne mens naast vroegere mensensoorten zet; ons brein is kleiner, onze armen korter, onze gelaatstrekken zachter en de verschillen tussen mannen en vrouwen kleiner dan bij onze verre voorouders.
Kijk naar ons gedrag. Gedomesticeerde dieren zijn tam, socialer ingesteld en laten een langere periode van jeugdig gedrag zien. De mens is ook tam – in die zin dat we niet agressief reageren op de minste of geringste bedreiging, zoals veel wilde dieren. De mens is extreem sociaal, in staat om in grote groepen te leven, waarvan we een groot deel zelfs niet of nauwelijks kennen. En mensen kennen een lange puberteit – jeugdigheid van geest en lichaam geldt zelfs als statussymbool.
New York Times-columnist David Brooks legt uit dat de mens een sociaal dier bij uitstek is.
En kijk ten slotte naar onze genen. Een studie uit 2017 laat zien dat het genoom van moderne mensen in sommige opzichten overeenkomsten laat zien met het genoom van getemde dieren. Daarbij gaat het onder meer om genen die samenhangen met een volgzaam karakter en zachtere gelaatstrekken.
Bij gedomesticeerde dieren denk je al snel aan honden, katten en koeien. Maar misschien is de mens zelf wel het ultieme getemde dier.
In het kort
Domesticatie is een proces waarbij de mens door het selecteren en kruisen van gewenste individuen langzamerhand de eigenschappen van dieren verandert. De mens begon daar in ieder geval zo’n 15.000 jaar geleden mee, misschien nog wel eerder.
Er zijn verschillende soorten van domesticatie. Je kunt doelbewust selecteren op bepaalde eigenschappen. Je kunt ook dieren gaan hoeden, of gewoon tolereren in je omgeving – zoals muizen en katten op een boerderij.
De hond is het eerste gedomesticeerde dier. Het dier is in een aantal opzichten sterk op de mens gaan lijken, zowel in sociaal gedrag als in typisch menselijke aandoeningen als dementie, adhd en autisme.
Het domesticeren van dieren verandert ook de mens zelf. We ontwikkelen een tolerantie voor melk en genetische aanpassingen tegen ziekten die het vee overbrengen. Ook intieme relaties tussen verschillende soorten zijn een gevolg.
Misschien domesticeerde de mens niet alleen andere dieren, maar ook zichzelf. Zelf-domesticatie is geen algemeen geaccepteerde theorie, maar ons uiterlijk, gedrag en onze genen wijzen wel in die richting.
