Aap, fruitvlieg, neanderthaler: wie zijn onze voorouders?
Gepubliceerd: 4-6-2018
Laatste update: 09-02-2023
Als je in staat bent om deze tekst te lezen dan ben je zeer waarschijnlijk een Homo sapiens. Biologen hebben jou geclassificeerd als een mensaap, een zoogdier en een gewerveld dier. We hebben een gemeenschappelijke voorouder met de apen, maar zelfs met de fruitvlieg delen we 60% van ons DNA. Wie zijn onze voorouders?
Redacteur: Corlijn de Groot
Wat is genealogie?
Iedereen heeft voorouders. Hopelijk leven je grootouders nog en misschien heb je zelfs nog één van je acht overgrootouders gekend. Maar wat weet je over je zestien betovergrootouders en 32 betbetovergrootouders? Als je twintig generaties terug in de tijd gaat heb je al meer dan een miljoen voorouders.
Daar zitten natuurlijk altijd wel een paar markante figuren tussen. Veel mensen zijn nieuwsgierig naar hun verre verwanten en laten stamboomonderzoek doen of storten zich zelf in de genealogie, zoals deze tak van geschiedkunde heet. Het is inmiddels een populaire hobby van veel Nederlanders.
In het geschiedenisprogramma Verborgen verleden gaan bekende en onbekende Nederlanders op zoek naar hun voorouders. Acteur Waldemar Torenstra ontdekt in deze aflevering dat hij afstamt van Willem van Oranje, de vader des vaderlands.
Waldemar Torenstra ontdekt zijn adellijke afkomst. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Ik ben dus net zoveel familie van deze meneer als koningin Beatrix? Breng die koets dan maar!
Waldemar Torenstra
Stammen we af van apen?
Paleoantropologen zijn net zo nieuwsgierig naar onze voorvaderen als mensen die hun in vrije tijd stamboomonderzoek doen. Alleen zijn paleoantropologen niet geïnteresseerd in de mens als individu maar in de mens als soort en alle mensachtigen die voor ons leefden. Ze stierven allemaal uit, maar toch hebben wetenschappers dankzij de vondst van fossiele resten wel een idee hoe ze er waarschijnlijk uitzagen.
Als je naar de dierentuin gaat, kom je - tenzij je daar hebt afgesproken met je grootouders - geen voorouders tegen. De mensapen in de dierentuin lijken wel verdacht veel op ons, maar geen één van de apensoorten die nu leven, is een voorouder van ons. Die zijn namelijk allemaal uitgestorven. Mensapen, zoals de chimpansee en de bonobo, zijn onze neven. Zo'n 6,5 miljoen jaar geleden leefde de gemeenschappelijke voorouder van chimpansees, bonobo’s en de mens. Waarschijnlijk leek dat dier meer op een chimpansee dan op een mens.
Homo sapiens, de moderne mens dus, ontstond zo’n 200.000 jaar geleden op het Afrikaanse continent in het huidige Ethiopië. Maurice Lede van Het Klokhuis legt uit dat de Homo sapiens een grotere herseninhoud had en daarom waarschijnlijk slimmer was dan andere mensachtigen. Dat brein hadden we nodig om ons aan te passen aan moeilijke leefomstandigheden.
We komen allemaal uit Afrika. De hele aflevering zien? Kijk op Het Klokhuis.
We hebben niet alleen een gemeenschappelijke voorouder met apen, maar ook met alle andere diersoorten op aarde. Als je ver genoeg terug gaat in de tijd, kom je in de menselijke stamboom ook de gemeenschappelijke voorouder tegen van de mens en het nijlpaard, de gemeenschappelijke voorouder van de mens en dinosaurus en zelfs die van de mens en de fruitvlieg, met wie we 60% van onze genen delen.
In Barneveld hebben ze bepaalde ideeën over homoseksuelen. Maar hoe kijken ze daar aan tegen homo sapiens?
Wie is onze alleroudste voorouder?
Planeet Aarde is ongeveer 4,5 miljard jaar oud. De eerste 700 miljoen jaar was er geen leven te vinden op onze planeet. Leven ontstond pas 3,8 miljard jaar geleden. Het stelde nog niet veel voor: eencellige micro-organismen. In die zelfde periode en in dezelfde oersoep ontstond onze oervoorvader (of moeder), oftewel de laatste universele gemeenschappelijke voorouder. Wetenschappers noemen het liefdevol LUCA, de afkorting voor last universal common ancestor.
Een helse oersoep was de bron waar leven ontstond.
LUCA zelf is uitgestorven maar wetenschappers blijven wel informatie herleiden uit het DNA van organismen die nu nog wel leven. Het is misschien moeilijk voor te stellen, maar elk levend organisme op aarde, of het nu een bacterie, een kameel of een cactus is, heeft DNA dat sterke overeenkomsten vertoont met dat van onze oervoorvader LUCA.
Heeft Eugène Dubois the missing link ontdekt?
De evolutietheorie van Charles Darwin inspireerde de Nederlandse onderzoeker Eugène Dubois, die in 1858 werd geboren in het Limburgse Eijsden. Hij raakte gefascineerd door het idee dat er ooit een tussenvorm moet hebben geleefd tussen aap en mens, ook wel the missing link genoemd, de ontbrekende schakel.
De documentaire 'Dubois - The Quest fot the missing link' vertelt het verhaal van de man die het gelijk van Darwin bewees.
Paleontoloog John de Vos vertelt in het programma De IJzeren Eeuw dat Charles Darwin Dubois zou hebben geadviseerd om in de tropen naar fossielen van the missing link te zoeken, want daar verloor de aap zijn vacht en je moet zoeken waar nu nog mensapen leven. De avontuurlijke Dubois vertrok naar voormalig Nederlands-Indië, vastberaden om the missing link te vinden.
In 1891 ontdekte hij op Java een kies, een schedelkapje en een dijbeen met zowel aapachtige als menselijke kenmerken. Het was een spectaculaire vondst. Dubois noemde de mensachtige soort die hij vond de Pithecanthropus erectus.
Hij was ervan overtuigd dat hij de ontbrekende schakel had gevonden. Tegenwoordig delen wetenschappers de door hem gevonden fossielen in bij de Homo erectus, de eerste mensachtige die volledig rechtop liep, sterk was en al overweg kon met gereedschap.
Kun je stellen dat Eugène Dubois inderdaad de ontbrekende schakel tussen mens en aap ontdekt heeft? Nee, Homo erectus is geen directe voorouder van de mens. Wat Dubois wel bewees, is dat er meer mensachtigen geleefd hebben. Er is niet één tussenvorm tussen mens en aap, het zijn er velen.
Dubois was mateloos gefascineerd door de missende schakel tussen mens en aap. De hele aflevering zien? Kijk op Schooltv.
De Homo erectus was overigens een succesvolle mensensoort, die het wel 1,5 miljoen jaar volhield. Als je dat vergelijkt met de tijd die de Homo sapiens doorbracht op deze planeet, een schamele 200 duizend jaar, dan komen wij nog maar net kijken. En het is zeer de vraag of we die 1,5 miljoen jaar van de Homo erectus wel gaan evenaren.
Stammen we dan af van neanderthalers?
Neanderthalers lijken opvallend veel op mensen. Een Homo neanderthalensis met een maatpak aan zou op straat zeker opvallen vanwege zijn kleine, gedrongen postuur en zware wenkbrauwen. Maar hoogstwaarschijnlijk zouden wij hem wel gewoon zien als een van ons.
Genetisch zit de neanderthaler in ons. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Het is niet zo vreemd dat neanderthalers op ons lijken, want we stammen af van dezelfde voorouder: de Homo heidelbergensis. Mensen en neanderthalers leefden 90.000 tot ongeveer 30.000 jaar geleden naast elkaar. Een paar jaar geleden ontdekten wetenschappers dat vrijwel alle mensen die buiten Afrika leven, DNA van neanderthalers dragen. Dat wil zeggen dat de meesten van ons een over-over-over-over… grootvader of -moeder hebben, die geen mens maar een neanderthaler is.
Je zou dus kunnen stellen dat de neanderthaler nooit is uitgestorven maar in ons verder leeft. Het blijft gissen waarom wij het als enige mensensoort hebben gered en de neanderthaler is uitgestorven. Hebben we de neanderthaler verdrongen of verjaagd? En hoe gezellig hadden neanderthalers en mensen het samen?
Dit wist je vast nog niet over Neanderthalers!
Wie was de Homo naledi?
In 2015 publiceerden onderzoekers over een unieke vondst in Zuid-Afrika. Het ging om de botresten van minstens vijftien individuen van een tot dan toe onbekende mensensoort, die de naam Homo naledi kreeg. De nieuwe tak aan onze stamboom veroorzaakte veel commotie, omdat de soort zowel kenmerken van mensen als van apen had. Opnieuw rees de vraag of de ontbrekende schakel tussen mensen en apen was gevonden.
In het programma EenVandaag reageerden paleo-kunstenaars en tweelingbroers Adri en Alfons Kennis op het nieuws dat de naledi-mens veel jonger is dan we voorheen aannamen.
De oermens leefde veel langer dan gedacht. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Dit is bizar. Naledi is qua bouw een enorm oud menstype. Maar dat hij nog zo lang heeft doorgeleefd is ongekend.
Wat is het oudste menselijk skelet dat in Nederland is gevonden?
In 1997 vonden archeologen bij Hardinxveld-Giessendam, in Zuid-Holland, het skelet van Trijntje. Ze leefde zo’n 7500 jaar geleden en is daarmee het oudste gevonden menselijk skelet in Nederland. Het skelet kwam naar boven tijdens de aanleg van de Betuweroute, een spoorlijn van Rotterdam naar Duitsland. Aan die locatie dankt Trijntje haar naam. Ze was een jager-verzamelaar. Archeologen ontdekten dat ze in een groep van ongeveer 25 mensen leefde. Trijntje kreeg in haar leven waarschijnlijk twee kinderen. In haar graf werden ook drie honden gevonden, waaruit bleek dat honden in haar tijd een belangrijke rol speelden in het leven van de mens. Sinds 2020 is Trijntje deel van de Canon van Nederland. Ze vertegenwoordigt de tijd van jagers en boeren in de Nederlandse geschiedenis.
Hoe ontwikkelt de mens zich nu verder?
Zo’n 30.000 jaar geleden stierf de neanderthaler uit en sinds die tijd is de Homo sapiens de enige levende mensensoort op deze planeet. Omdat de huidige bevolkingsgroepen niet langer geïsoleerd leven, zal er niet snel nog een nieuwe mensensoort evolueren. Gelukkig bestaat er wel een grote diversiteit binnen onze soort, anders zou het wel heel saai worden.
Computers worden steeds belangrijker in ons leven en dat gaat ook onze ontwikkeling als soort beïnvloeden denkt de Israëlische historicus en schrijver Yuval Noah Harari. Hij beschrijft een toekomst waarin computerberekeningen bepalen welke studie je kiest, wie je grote liefde is en op welke baan je moet solliciteren. Technologie krijgt steeds meer macht over ons.
De hele aflevering zien? Kijk op NOS.
In het kort
Genealogie is het doen van stamboomonderzoek. Veel mensen willen weten wie hun voorouders waren.
De mens stamt niet af van de apen die nu nog leven. Onze voorouders zijn allemaal uitgestorven.
Ooit waren er veel verschillende mensachtigen, zoals de Homo erectus, de Homo naledi en de Homo neanderthalensis. Nu is de moderne mens, de Homo sapiens, de enige nog levende mensensoort.
Onze oervoorvader van al het leven op aarde was een eencellige en wordt LUCA genoemd. De laatste universele gemeenschappelijke voorouder ontstond zo’n 3,5 miljard jaar geleden.
Er is lang gezocht naar the missing link, de ontbrekende schakel, tussen mensen en apen, onder andere door de Limburger Eugène Dubois, die in Nederlands-Indië de Homo erectus ontdekte.
De Neanderthaler en de moderne mens hebben dezelfde voorouder, Homo heidelbergensis. De Neanderthaler is niet echt uitgestorven; hij leeft voort in ons.
De toekomstige ontwikkeling van de mens zal waarschijnlijk steeds meer worden beïnvloed door technologie, van computers tot genetische manipulatie.
