Tegenwoordig willen ouders vaak het allerbeste voor hun kinderen, maar in de jaren na de oorlog ligt dat nog heel anders. “De lat lag heel laag”, zegt oud-schoolhoofd Ed van Spreeuwel over zijn leerlingen uit de Tilburgse Vogeltjesbuurt in Andere Tijden. “Van huis uit werd de waarde van goed onderwijs niet gezien, en de kinderen redeneerden zelf dat hun vader ook best goed terecht was gekomen zonder opleiding.” Het zijn andere normen en waarden.

Om onderwijzer te worden ga je tot eind jaren 60 naar de kweekschool. Als vooropleiding moet je gymnasium of hbs hebben. Met een diploma van mulo-B kun je ook naar de kweekschool, maar dan duurt de opleiding twee jaar langer. Basisschoolleraren hebben dus allemaal een achtergrond in de hogere en exactere opleidingen van het voortgezet onderwijs.

Los van een ander opleidingsniveau hebben de onderwijzers vijftig jaar geleden ook veel meer ruimte om hun eigen lessen en curriculum in te delen. “Iedereen had zijn eigen koninkrijkje”, zegt oud-onderwijzer Henk ter Voort in Andere Tijden. “Je bemoeide je niet met iemand anders klas en de ander bemoeide je ook niet met jouw klas. Je had in die tijd alle vrijheid”, aldus Ter Voort die in die tijd op een nieuwbouwschool in Zeist lesgeeft en daar ook schoolhoofd is.

In zijn team van onderwijzers herinnert hij zich Iek de Vos, die begin jaren 70 lesgeeft in een door zijn moeder gebreid schapenwollen vest met daarover een Marokkaanse kaftan. “Ik had een hele eigen rekenmethode bedacht”, lacht De Vos. “En die ging ik die kinderen leren; dat kon allemaal toen”.

Op de school van Ed van Spreeuwel houden de leraren zich wel aan het curriculum dat landelijk ongeveer van hen wordt verwacht. Van Spreeuwel zelf geeft voornamelijk les aan de B-klassen, met de kinderen uit de volkswijk. “Met rekenen verknipten we de boekjes en plakten ze apart op. Zo maakten we er taakjes van, want je kon die kinderen niet ineens een dik boek voorleggen. Dat konden ze niet aan en dat waren ze van thuis ook niet gewend”.

Als ouders een lage verwachting hebben, kinderen weinig ambitie hebben en de onderwijzer geen helpende hand uitsteekt, dan kan het kind zomaar aan het einde van toen nog klas 6 - de huidige groep 8 - de school verlaten zonder door te stromen in vervolgonderwijs. Om net als vader schillenboer of straatveger te worden, of werkeloos of iets onduidelijks te gaan doen wat toch geld opbrengt. Automatisch, omdat de ouders tot een bepaalde klasse behoren. De kinderen van de midden- en hogere klasse hebben betere kansen op vervolg, alleen op grond van afkomst.

Het is precies dit vooroordeel van de leerkracht - “dat is typisch een kind geschikt voor schillenboer” - dat de Cito-toets moet ondervangen. Alle kinderen objectief beoordelen op hun niveau. Dat is wat Adriaan Dingeman de Groot voorstaat als hij in de jaren 60 een universele eindtest verzint voor de scholen in Amsterdam: de Amsterdamse Schooltoets. De Groot heeft kritiek op de onderwijzers van de lagere school, van wie hij vermoedt dat ze hun vooroordelen meewegen in hun eindoordeel over de capaciteiten van de leerling.

De Cito-toets dient dus om het vooroordeel van de onderwijzer te ontmantelen. Maar er is ook kritiek; de toets is een momentopname. Wat nou als de leerling precies die dag slecht presteert en de leraar weet dat de leerling het hele jaar, of de hele schooltijd een hoger niveau heeft laten zien? Over de balans tussen het oordeel van de onderwijzer en de uitslag van de toets duurt de discussie nog altijd voort. Het oordeel van de leerkracht is natuurlijk het belangrijkste, zo stelt de onderwijzer in het Jeugdjournaal van 1981 nog.