Maar wat betekent dat in de praktijk? Diplomaten zijn ambtenaren die relaties met andere landen onderhouden, voornamelijk door te onderhandelen en daarbij belangen van degene die zij vertegenwoordigen te verdedigen. Er zijn verschillende soorten diplomaten. De bekendste en ook hoogste diplomaat van een land is een ambassadeur. 

Hij vertegenwoordigt de regering in het buitenland en heeft de leiding over de ambassade. Daarnaast heb je consulaten met aan het hoofd een consul. Dit is een lagere diplomatieke vertegenwoordiging dan een ambassadeur. Afhankelijk van de grootte van de ambassade of het consulaat werken er nog enkele andere diplomaten met lagere functies. Wereldwijd zijn er zo’n 140 Nederlandse ambassades en consulaten.

Een ambassadeur kan ook de belangen van een land vertegenwoordigen bij een internationale organisatie, bijvoorbeeld de NAVO, de Verenigde Naties (VN) of de Europese Unie (EU). Een diplomaat die daar werkt noemen we ook wel een permanente vertegenwoordiger.

Er zijn ook diplomaten die voor tijdelijke missies aan de slag gaan. Bijvoorbeeld wanneer de EU of de VN een gezant, een afgevaardigde, naar een conflictgebied stuurt om daar te bemiddelen tussen de strijdende partijen. Deze gezant vertegenwoordigt dan niet een specifiek land, maar werkt namens een groep landen. Voordat Sigrid Kaag minister werd werkt zij jarenlang als VN-gezant in oorlogsgebieden in het Midden-Oosten. VPRO Tegenlicht volgt haar in 2015 tijdens haar werk als vredesonderhandelaar in Syrië.

Daarnaast houden ambassades zich met kleinere projecten bezig. Bijvoorbeeld de lobby van een Nederlandse ambassade voor een Nederlandse documentaire op een filmfestival, een fietstocht om Nederlandse fietsmerken te promoten of het openen van een school voor vluchtelingenkinderen die gefinancierd is met Nederlands geld.

De dagelijkse bezigheden van ambassadeurs zijn vaak ceremonieel en symbolisch. Spannender wordt het wanneer de diplomatieke relaties niet soepel verlopen, bijvoorbeeld wanneer Nederland kritiek uit op de onderdrukking van minderheden en wanneer een ambassade besluit om evenementen of projecten te steunen waar de overheid van een ander land niet positief tegenover staan.

De onderhandelingen moeten dan op een diplomatieke manier gebeuren: de kunst is om op een voorzichtige manier de ander te overtuigen dat jouw belang ook het belang van de tegenpartij én het algemeen belang dient. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor economische overeenkomsten. Nederland wil bijvoorbeeld kaas exporteren naar Rusland, maar dat zorgt voor extra concurrentie voor de Russische kaas. Diplomaten onderhandelen dan met elkaar over importtarieven, tot er van beide kanten tevredenheid is.  

Een voorbeeld waaruit deze manier van onderhandelen duidelijk wordt, zijn de gesprekken over het EU-lidmaatschap van Turkije. In 2004 heeft Nederland het voorzitterschap van de Europese Unie en Ben Bot treedt op als een van de belangrijkste onderhandelaars.

In de praktijk betekent dat dat er veel gepraat wordt, dat ambassadeurs af en toe een biertje met elkaar drinken en dat er veel oog moet zijn voor de onderlinge culturele verschillen. Nederlanders staan bekend als een volk dat erg direct is en graag snel ter zake komt. Voor mensen die dat niet gewend zijn komen wij dan soms ook bot over. In veel andere culturen is het gebruikelijker eerst elkaars vertrouwen te winnen voordat er afspraken gemaakt worden, bijvoorbeeld door regelmatig koffie of thee te drinken. Het is de taak van een ambassadeur daarin een goede balans te vinden.

Na aanmelding voor het klasje volgt er een selectieprocedure waarin allerlei vaardigheden worden getest. Jaarlijks melden zo’n kleine 1000 kandidaten zich aan, waaruit het ministerie 20 à 30 mensen selecteert. Het diplomatieke vak is dus maar voor weinigen weggelegd. Dat is een van de redenen waardoor het ambassadeurschap wordt gezien als een gewilde baan met veel aanzien.

Er zijn ook andere manieren om de diplomatie in te rollen, bijvoorbeeld doordat je vanuit andere functies bij het ministerie van Buitenlandse Zaken doorstroomt. Om diplomaat op hoog niveau te worden moet je dan eerst nog jarenlang ervaring opdoen in lagere diplomatieke functies.

In Nederland is het gebruikelijk dat een ambassadeur ongeveer elke vier jaar naar een ander land gaat, om zo een frisse kijk op de ontwikkelingen te behouden. Hoewel een expertise in een bepaalde taal of continent zeker belangrijk is, moet een diplomaat daarom ook een flexibele instelling hebben én stressbestendig zijn. Dat zien we bijvoorbeeld in het geval van Renée Jones-Bos in Rusland. Floortje Dessing bezoekt deze Nederlandse ambassadeur, precies in de week dat zij op het matje geroepen wordt door het Kremlin.

In 2018 verschijnt een biografie van Max van der Stoel, genaamd De Stille Diplomaat. PvdA-lid en Eurocommissaris Frans Timmermans legt uit wat er zo bijzonder was aan de diplomatieke stijl van Van der Stoel.

Timmermans zelf is ook diplomaat en verwerft vooral bekendheid met zijn optreden ten tijde van de vliegtuigramp met de MH17. Als minister van Buitenlandse Zaken houdt hij een emotionele toespraak bij de VN-Veiligheidsraad, die vervolgens unaniem een resolutie aanneemt waarin het neerhalen van de MH17 in Oekraïne wordt veroordeeld.

Ook wanneer iemand in het buitenland om wat voor reden dan ook wordt opgepakt of vastgehouden, kan diplomatie ingezet worden om iemand vrij te krijgen of om een straf te verminderen. Dit zien we ook wanneer de Nederlandse columniste Ebru Umar in 2016 tijdens haar vakantie in Turkije een uitreisverbod krijgt. Ze zou president Erdogan hebben beledigd in een tweet. Na twee weken onderhandelingen mag ze alsnog terug naar Nederland.

Met andere woorden, diplomaten zijn vooral belangrijk wanneer er een probleem tussen twee internationale partijen is. In het geval van de relatie tussen Iran en de VS zien we dat de onderlinge relatie ook sterk afhankelijk is van de poppetjes die op dat moment op het toneel staan. Jarenlang legt de VS sancties op aan Iran, waardoor dit land economisch geïsoleerd raakt. Maar in 2015 hebben zowel de Amerikaanse president Obama als de Iraanse president Rohani goede wil en sluiten ze een deal die de handel tussen deze twee landen weer open zet. Met het aantreden van president Trump keert het tij weer. Hij gelooft niet dat Iran zich aan zijn beloftes houdt en heft de deal weer op. In dit voorbeeld zien we dat slechte diplomatieke relaties directe gevolgen kunnen hebben voor de bevolking van een land.

Een ander voorbeeld zijn de rellen bij het Turkse consulaat in Rotterdam in 2017, die ontstaan nadat de Nederlandse overheid twee Turkse ministers, die campagne willen voeren voor een Turks referendum, geen toegang tot het consulaat geeft. Dit tot woede van Erdogan. Pas ruim een jaar en veel gesprekken op ambtelijk niveau later, herstellen de banden tussen Nederland en Turkije langzaam weer.

In het Verdrag van Wenen inzake Diplomatiek Verkeer uit 1964 is vastgelegd dat een diplomaat bij wetsovertredingen niet vervolgd of gearresteerd mag worden. Met die onschendbaarheid voorkomen we bijvoorbeeld dat autoriteiten van het gastland diplomaten onder druk kunnen zetten. Zeker in landen waar de politiek en rechtspraak niet van elkaar gescheiden zijn is de onschendbaarheid van belang, want diplomaten moeten ongestoord hun werk kunnen doen.

Om die reden mag de staat diplomatieke panden ook niet zomaar betreden. Diplomaten weten zo dat ze in hun eigen gebouwen gevoelige onderwerpen kunnen bespreken. Deze regel zou bijvoorbeeld ook spionage moeten tegengaan en geeft de overheid van het gastland eigenlijk geen kans afluisterapparatuur op te hangen. Toch gebeurt het in de praktijk heel vaak dat er alsnog.

De diplomatieke onschendbaarheid ligt regelmatig onder vuur. Zo komen er af en toe berichten naar buiten van diplomaten die wegkomen met te hard rijden of foutparkeren. Volgens onderzoek van RTL Nieuws zijn er tussen 2010 en 2014 85 misdrijven gepleegd door diplomaten. 

In 2013 schendt Nederland het Verdrag van Wenen wanneer politieagenten de Russische diplomaat Dmitri Borodin in zijn Scheveningse appartement arresteren.

Als nuance bij de diplomatieke onschendbaarheid moet worden vermeld dat diplomaten zich natuurlijk wel gewoon aan de wet moeten houden. Wanneer ze dat niet doen, stuurt het ministerie van Buitenlandse Zaken in de meeste gevallen een brief naar de betreffende ambassade met soms zelfs een verzoek tot opheffing van de immuniteit. In extreme gevallen kan een land besluiten de samenwerking te stoppen door een diplomaat uit te zetten. De onschendbaarheid geldt alleen voor het land waar de diplomaat werkt en in een enkel geval is een diplomaat alsnog in een ander land vervolgd voor zijn daden.