Hoe werd Zuid-Afrika een Nederlandse kolonie?
Gepubliceerd: 22-10-2020
Laatste update: 24-05-2023
Iedere Nederlander weet dat in Zuid-Afrika een taal wordt gesproken die veel lijkt op het Nederlands, maar het net niet is. Het Afrikaans is het gevolg van een eeuwenlange Nederlandse kolonisatie van het huidige Zuid-Afrika. Hoe kwam dat tot stand? En wat waren de gevolgen?
Redacteur: BNNVARA
Wie zijn de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika?
Het zuiden van Afrika is al bewoond sinds de prehistorie. Meerdere culturen leven in die tijd tegelijkertijd naast elkaar, maar door het ontbreken van geschreven bronnen is er niet veel over bekend.
Het zuiden van Afrika is dan voornamelijk het grondgebied van de Khoisan in het westen en de Xhosa en Zulu in het oosten. Rond de baai waar het hedendaagse Kaapstad zich bevindt, wonen in die tijd verschillende Khoisanstammen. Het zijn deze volkeren waar de Nederlanders in de zeventiende eeuw als eerst mee in aanraking komen.
Wanneer ontdekt de VOC Kaap de Goede Hoop?
De Portugezen zijn de eerste die Kaap de Goede Hoop in 1488 ontdekken. Zij geven het eerst de naam Cabo das Tormentas (Stormkaap). Later hernoemt koning Johan II van Portugal het naar Cabo da Boa Esperança (Kaap de Goede Hoop), omdat het de helft markeert van de route naar India. Ondanks dat richten de Portugezen geen post op en blijft het gebied vrij van Europese kolonisatie.
In 1647 strandt het VOC-schip Haerlem bij Kaap de Goede Hoop op de terugweg uit Azië met een volle lading aan waardevol porselein en specerijen. Het schip is niet meer te redden, en de bemanning moet wachten tot ze weer naar Nederland kunnen met een ander schip. De bemanning gaat van boord en blijft een jaar lang op het strand wonen om de lading te bewaken. Hier worden ze aanvankelijk hartelijk ontvangen door de Khoisan, een volk dat tot dan toe de reputatie had agressief te zijn. Ze bekommeren zich om de bemanning, hielpen hen met voedsel en drijven zelfs handel met ze.
Na een jaar wordt de bemanning en de lading opgehaald door een VOC-schip dat op terugtocht is naar Nederland vanuit Indië. Onderkoopman Leendert Jansz van de Haerlem schrijft bij terugkomst een lovend rapport over de baai als plek voor een permanente post voor de VOC. Schepen die op heen of terugreis zijn vanuit Indië kunnen daar verse goederen inslaan.
Hoe zijn de eerste contacten tussen de bewoners van zuidelijk Afrika en de Nederlanders? De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Jan van Riebeeck, een Nederlands chirurgijn, wordt in opdracht van de VOC naar Afrika gestuurd om het verversingsstation op te richten. Het is niet zijn eerste keer: in 1648 zat hij op het schip dat de bemanning van de Haerlem op kwam halen.
De eerste jaren wordt er voornamelijk nog ruilhandel gedreven met de Khoisan, die dan nog niet beseffen dat de Nederlanders van plan zijn permanent in de baai te blijven wonen.
Vanaf 1657 krijgt een aantal Nederlandse en Duitse bewoners van de VOC toestemming om hun eigen boerderij op te zetten. De uitbreiding is niet meer te stoppen, en vanaf 1670 worden de grenzen van de verversingspost flink verlegd. De Nederlanders eigenen zich het leefgebied van de Khoisan toe. De stammen verzetten zich hiertegen, omdat de Nederlandse kolonisten gebieden innemen waar zij al eeuwenlang hun vee laten grazen. Het leidt tot twee bloedige oorlogen tussen de Nederlanders en verschillende Khoisan stammen. Van 1659 tot 1660 en van 1673 tot 1677 verdrijven de Nederlanders de oorspronkelijke bewoners uit het gebied dat later Kaapstad zou worden.
"Meteen word ik in dit mooi gerestaureerde fort geconfronteerd met een andere blik op de geschiedenis, die nogal verschilt van wat we in Nederland leren." De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
In de volgende eeuwen (1700 en 1800) breidt de Nederlandse Kaapkolonie zich steeds verder uit ten nadele van de oorspronkelijke Khoisan bewoners. Een gebrek aan arbeidskrachten lossen de Nederlanders op door uit Madagaskar, India en Indonesië tot slaaf gemaakten te importeren. De afstammelingen komen later bekend te staan als Kaapse Maleiers, een groep die vandaag de dag in Kaapstad nog steeds cultureel vertegenwoordigd is.
Wanneer nemen de Britten de macht over?
In 1902 krijgen de Britten de laatste onafhankelijke Boeren republieken in handen. Acht jaar later wordt de Unie van Zuid-Afrika gevormd, de huidige voorloper van Zuid-Afrika. Maar de strijd tussen de Hollanders en de Britten om dit land begint al vanaf eind achttiende eeuw. Als het in Europa begint te rommelen zien de Britten hun kans schoon. Nederland roept de Bataafsche Republiek uit en in Frankrijk grijpt Napoleon de macht. Om te voorkomen dat de Kaap in handen van de Fransen valt veroveren de Britten het op de Hollanders. In 1803 trekken ze zich weer terug, maar als Napoleon definitief verslagen is, claimen ze in 1805 Zuid-Afrika. Wat volgt is een bloedige periode. De Britten verleggen hun grenzen steeds verder richting het oosten. In negen grensoorlogen met de oorspronkelijke bewoners van het oosten van Zuid-Afrika delven de Xhosa uiteindelijk het onderspit.
Na de overname van de Britten vrezen de nazaten van Nederlandse kolonisten, die door de Britten Boeren worden genoemd, voor hun taal en cultuur. Als de Britten in 1835 bovendien de slavernij in de Kaapkolonie afschaffen, trekken duizenden Boeren meer en meer naar het binnenland. Daar stichten zij in 1852 en 1854 hun eigen republieken: Transvaal en Oranje Vrijstaat. Maar die onafhankelijkheid is van korte duur.
De twee Boerenrepublieken blijken rijk te zijn aan talloze diamant- en goudaders en die rijke grondstoffen trekt Britten aan. In twee Boerenoorlogen proberen zij de Boeren te verdrijven en de republieken in te nemen. Aanvankelijk lijken de Boeren, beter gecamoufleerd en met een goede kennis van het land, onverslaanbaar. Maar de Tweede Boerenoorlog leidt uiteindelijk tot een nederlaag in 1902. De Britten hebben een grotere troepenmacht en voeren een tactiek van verschroeide aarde. Ook zetten zij voor het eerst in de geschiedenis grootschalige concentratiekampen op waar duizenden burgers de dood vinden.
Wanneer wordt Afrikaans een officiële taal?
Vanaf 1902 zijn de grootste delen van Zuid-Afrika officieel in handen van het Britse Rijk. Maar de Nederlandse invloed is nog merkbaar in de taal die door veel Afrikaners wordt gesproken. Pogingen van de Britten om dit tegen te gaan kunnen rekenen op hevig verzet en zelfs rellen.
Vanaf de vorming van de Unie van Zuid-Afrika in 1910 zijn Nederlands en Engels officiële talen in Zuid-Afrika. Afrikaans geldt op dat moment nog als dialect van het Nederlands. Later wordt Nederlands geschrapt en Afrikaans als eigen taal erkend. Het is momenteel de derde taal in Zuid-Afrika.
Hoe komt de apartheid tot stand?
De ongelijkheid tussen de witte en zwarte bewoners van Zuid-Afrika, die al in wordt gezet in de zeventiende eeuw, komt in de twintigste eeuw tot een hoogtepunt. Het beschikbare land wordt verdeeld tussen de witte en zwarte bevolking, waarbij de laatste groep het met slechts 7% van het land moet stellen.
De Nasionale Party, bestaande uit witte Afrikaners die van de Boeren afstammen, winnen in 1948 de verkiezingen. Onder leiding van premier Hendrik Verwoerd, die in Amsterdam is geboren, wordt rassenscheiding in wet verankerd. De naam die hieraan wordt gegeven is misschien wel het bekendste Nederlandse woord buiten Nederland: apartheid. Premier Verwoerd wordt ook wel de architect van de apartheid genoemd.
Hendrik Verwoerd, architect van de apartheid.
Apartheid kan worden onderverdeeld in grote en kleine apartheid. De grote apartheid bestaat uit de herverdeling van het land. Zwarte Zuid-Afrikanen krijgen, in zelfstandige gebieden – die door vrijwel geen enkel land worden erkend – 13% van het beschikbare land. Deze zogeheten thuislanden zijn doorgaans dorre stukken land; het land met economische waarde houden de witte Zuid-Afrikanen voor zichzelf.
De kleine apartheid is het bekendst. Dit zijn de speciale wetten die het dagelijks leven zo inrichten dat witte en zwarte Zuid-Afrikanen gescheiden van elkaar blijven. Zo zijn gemengde huwelijken verboden, hebben zwarte mensen aparte plekken in het openbaar vervoer, mogen ze niet op witte stranden komen en moeten ze gebouwen via een aparte ingang betreden. Alles wordt gescheiden: van restaurants en kerken tot scholen en andere openbare voorzieningen. En ook de paar zwarte mensen die al stemrecht hadden, verliezen dit weer.
Hoe wordt er tegen apartheid gestreden?
De apartheid wordt door de internationale gemeenschap niet zomaar geaccepteerd. De VN Veiligheidsraad stelt in 1960 een internationale diplomatieke en economische boycot tegen Zuid-Afrika in. Later volgt ook een culturele en academische. Pas bij de afschaffing van de apartheid in 1994 wordt de boycot opgeheven.
In Zuid-Afrika zelf wordt door de ANC, het African National Congres, tegen de apartheid gestreden. Een van hun meest prominente leden is Nelson Mandela. Aanvankelijk zijn de protesten vreedzaam. Maar na het gewelddadig neerslaan van een protest in de wijk Sharpeville in 1960 slaat de stemming om. Nelson Mandela richt Spear of the Nation op, een tak van het ANC die talloze gewelddadige protesten organiseert. In 1962 wordt Mandela, na een geheime reis naar Europa, opgepakt en gevangen gezet. Het ANC gaat door met gewapende demonstraties.
Nelson Mandela overweegt het gebruik van geweld om te protesteren tegen apartheid.
Hoe komt er een einde aan apartheid?
In 1990 kondigt de Zuid-Afrikaanse president De Klerk aan Nelson Mandela vrij te laten. Samen zoeken ze vanaf dat moment naar een manier om de apartheid af te schaffen. In 1993 ontvangen zij hiervoor de Nobelprijs voor de Vrede, en in 1994 wordt Nelson Mandela tot eerste zwarte president van Zuid-Afrika gekozen.
Zijn politiek van verzoening kenmerkt zich door het altijd vriendelijk en beleefd ontvangen en ontmoeten van zijn politieke tegenstanders. Dat geldt ook voor degenen die de apartheid vorm hebben gegeven, zoals de weduwe van Hendrik Verwoerd.
Ondanks het officiële afschaffen van de apartheid is er in Zuid-Afrika nog lang geen sprake van echte gelijkheid. De rijkdom is voor het grootste deel nog steeds in handen van de witte bevolking, en veel zwarte mensen wonen niet in de steden, maar dicht opeen gepakt in sloppenwijken, waar de hoop op een betere toekomst ver verwijderd lijkt.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
In het kort
Het zuiden van Afrika is lange tijd voornamelijk het grondgebied van de Khoisan in het westen en de Xhosa en Zulu in het oosten.
In 1647 strandt het VOC schip Haerlem bij Kaap de Goede Hoop. Dit leidt tot het besluit om hier een verversingsstation op te richten. De post wordt steeds verder uitgebreid en de Khoisan verdreven.
Eind achttiende eeuw veroveren de Britten de Kaap op de Hollanders. Als reactie trekken Nederlandse boeren het binnenland in waar ze eigen republieken stichten. De Britten nemen die in 1902 ook in. Vanaf dan is Zuid-Afrika een Britse kolonie.
Vanaf 1906 begint de officiële erkenning van het Afrikaans als eigen taal. Het is de derde taal in Zuid-Afrika.
Als witte Afrikaners, die van de Boeren afstammen, in 1948 de verkiezingen winnen, wordt rassenscheiding in de wet verankerd onder de naam apartheid.
De African National Congres (ANC), met als meest prominente lid Nelson Mandela, organiseert protesten tegen apartheid. De internationale gemeenschap komt met boycots om afschaffing af te dwingen.
Nadat de vrijlating van Mandela in 1990, zoeken president De Klerk en Mandela samen naar een manier om de apartheid af te schaffen. Het levert hen de Nobelprijs voor de Vrede op. In 1994 wordt Mandela tot eerste zwarte President van Zuid-Afrika gekozen.
