Waren de geuzen terroristen of vrijheidsstrijders?
Gepubliceerd: 30-8-2018
Laatste update: 06-03-2023
In naam van Oranje vechten de geuzen tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spanjaarden. We vieren nog steeds op grootse wijze hun overwinning in Leiden en Den Briel, een geuzennaam is iets om trots op te zijn en Nederland reikt jaarlijks de eervolle geuzenpenning uit. Maar achter dit glorieuze imago van de geuzen schuilen verhalen van misdaad en terreur. Wie waren de geuzen werkelijk?
Redacteur: Anne Verwaaij
Programma: 80 Jaar Oorlog
- Waar komt de naam ‘geuzen’ vandaan?
- Hoe begint het geuzenverzet?
- Waarom zijn de geuzen cruciaal voor Willem van Oranje?
- Welke misdaden plegen de geuzen?
- Hoe gaat Oranje om met de gewelddadige geuzen?
- Waarom vieren we juist de heldendaden van de geuzen?
- Waardoor staan de geuzen nog meer in een positief daglicht?
Waar komt de naam ‘geuzen’ vandaan?
Zo’n 200 Nederlandse edelen trekken in april 1566 te voet naar Brussel. Daar smeken ze hun landvoogdes Margaretha van Parma - die de ‘Spaanse Nederlanden’ regeert in naam van haar halfbroer Filips II - om te stoppen met de brute vervolging van protestanten. In heel Europa is het op dat moment al jaren onrustig, omdat steeds meer mensen de katholieke kerk verruilen voor het nieuwe protestantse geloof. Dat is niet zonder gevaar, want op ketterij staat de doodstraf.
Het verhaal gaat dat een adviseur van Margaretha van Parma vervolgens minachtend heeft gefluisterd dat de landvoogdes zich niet te veel moet aantrekken van deze edelen want ce ne sont que des gueux: “het zijn slechts ‘geuzen’”.
"Madame, n'ayez pas peur. Ce ne sont que des gueux": 'Vrees niet mevrouw, het zijn maar bedelaars." De protestanten omarmen deze belediging en maken van 'geus' een eretitel.
Geuzen is een andere term voor bedelaars. Of het voorval nu wel of niet heeft plaatsgevonden, de edelen gebruiken het woord als hun strijdnaam. “Goed, als wij dan geuzen zijn, laten we dan ook maar bedelzakken dragen en uit bedelnappen drinken. Leve de geuzen!” zou de 35-jarige edelman Hendrik van Brederode hebben gezegd na het bezoek aan Margaretha van Parma.
Hoe begint het geuzenverzet?
De confrontatie tussen de geuzen en de landvoogdes blijkt slechts het begin van de opstand tegen het Spaanse gezag. In de Nederlandse gewesten slaat de strijdnaam van de edelmannen snel aan bij de bevolking. Als uiting van verzet tegen de wrede vervolgingen van ketters noemen steeds meer mensen zichzelf geuzen. Ze dragen regelmatig zelfs kleine bedelnapjes of speciale geuzenpenningen, zoals hieronder afgebeeld, om hun hals.
Hendrik van Brederode krijgt de bijnaam Grote Geus. Steeds meer mensen melden zich vrijwillig bij hem als soldaat in de strijd voor godsdienstvrijheid. Het kasteel van Hendrik in Vianen groeit uit tot het centrum van het geuzenverzet.
Na mislukte onderhandelingen over de godsdienstvrijheid probeert de Grote Geus met zijn leger tevergeefs steden aan de kust van Holland en Zeeland te veroveren op de Spanjaarden. Het lukt hem wel om ’s-Hertogenbosch in te nemen, maar als hij vervolgens Amsterdam probeert te bemachtigen, werpt Willem van Oranje hindernissen op.
Hele aflevering zien? Ga naar NPO Start.
Waarom zijn de geuzen cruciaal voor Willem van Oranje?
Dit is een grote teleurstelling voor de geuzen. De naam Willem van Oranje doet al enige tijd de ronde als gewenste leider van het verzet. De invloedrijke stadhouder van Holland, Utrecht en Zeeland uit namelijk al jaren openlijk kritiek op de vervolging van ketters. Maar Willem houdt de geuzen af. Hij is nog niet bereid om geweld te gebruiken tegen de Spaanse koning Filips II.
Toch is het een kwestie van tijd voordat Willem van Oranje de kant van de geuzen zal kiezen. Nadat Filips II de brute hertog van Alva naar de Nederlanden stuurt om de vervolging van protestanten kracht bij te zetten, moet Willem breken met de Spaanse vorst. De hertog van Alva richt zijn vizier namelijk - in opdracht van Filips - op de prins van Oranje, vanwege zijn houding tegenover protestanten. Willem vlucht op tijd naar zijn kasteel in het Duitse Dillenburg, maar zijn zoon en al zijn Nederlandse bezittingen vallen in handen van de Spanjaarden.
Daarop plant Willem van Oranje met zijn broers een invasie. Hij offert het hele familiekapitaal op om een zo sterk mogelijk leger bijeen te brengen. Tussen de moerassen bij het Groningse plaatsje Heiligerlee boekt het leger van Willem van Oranje op 23 mei 1568 de eerste overwinning. Volgens de geschiedenisboeken is dit het officiële begin van de Tachtigjarige Oorlog.
De hele aflevering zien? Kijk dan op NPO Start.
Vier jaar stilte volgt na de Slag bij Heiligerlee. Zonder grote successen voor het geuzenleger en Willem van Oranje lijkt het vuur van de opstand te doven. Totdat een groep opstandige watergeuzen onder leiding van admiraal Lumey een stad aanvalt: Den Briel.
Nog ieder jaar keert Den Briel terug naar 1 april 1572, het moment dat de watergeuzen de stad overnemen.
De vloot van Lumey komt waarschijnlijk bij toeval terecht in de buurt van het havenstadje, want de wind duwt hun schepen simpelweg die kant uit. De geuzen nemen in naam van Oranje Den Briel in, hoewel Willem van niets weet. Het is een toevalstreffer. Na Den Briel keert het geloof in de opstand snel terug. Twee maanden later hebben al 26 steden zich aangesloten bij het verzet tegen de Spanjaarden.
Welke misdaden plegen de geuzen?
Vóór de inname van Den Briel terroriseren de watergeuzen jarenlang de Nederlandse zee en kustgebieden. Dat begint in 1568, wanneer Willem van Oranje de watergeuzen kaperbrieven meegeeft. Deze documenten geven toestemming om vijandige schepen te overmeesteren. De buit moeten de watergeuzen afstaan aan de prins van Oranje, maar daar gaat het mis. “Het werden gaandeweg piraten toen ze in de gaten kregen hoeveel ermee te verdienen viel. Toen hielden ze het in eigen zak”, vertelt Jan Houter in 80 Jaar Oorlog.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Voor de watergeuzen, die veelal aan lager wal geraakten edelen, werkloze zeelui en soms zelfs criminelen zijn, is het stelen van de buit onweerstaanbaar. De losgeslagen watergeuzen kijken bovendien verder dan de zee. Ze vallen ook steeds vaker kloosters en rijke katholieke burgers aan. De geuzen vechten voor hun ideaal van godsdienstvrijheid, maar de haat tegen de katholieken is zo groot dat ze hun overtuigingen opzij schuiven en - net als de Spanjaarden - de mensen met een ander geloof aanvallen.
Het gaat helemaal fout in de stad Gorcum. Geuzenleider Lumey neemt hier negentien katholieke geestelijken gevangen en vervoert ze naar het nabijgelegen Den Briel. Willem van Oranje beveelt Lumey om hen onmiddellijk vrij te laten, maar Lumey mishandelt de geestelijken op beestachtige wijze en hangt ze op aan het plafond van een turfschuur.
Tijdens de Nationale Bedevaartsdag in Brielle worden de martelaren van Gorcum nog jaarlijks herdacht.
In Zeeland zijn ze ook bekend met de terreur van de watergeuzen. Het katholieke bolwerk Reimerswaal blijft tijdens de Opstand pal achter de Spanjaarden staan, waardoor de stad regelmatig lijdt onder aanvallen van het geuzenleger. De Zeeuwen zwichten pas na de Slag bij Reimerswaal. De watergeuzen verslaan tijdens deze grote zeeslag op de Oosterschelde de Spaanse vloot en steken vervolgens heel Reimerswaal in brand. Vrijwel alle bewoners moeten vluchten en keren nooit meer terug. Reimerswaal verandert in een spookstad.
Karin Bloemen ontdekt in Verborgen verleden dat haar voorouder een van de laatste vier mensen is die, ondanks dat er nauwelijks iets van de stad over is, in Reimerswaal blijven wonen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoe gaat Oranje om met de gewelddadige geuzen?
Willem van Oranje verafschuwt het buitensporige geweld van de geuzen. Niet in de minste plaats omdat hij hierdoor de steun verliest van de lokale bevolking. Toch is het in die tijd wel gebruikelijk dat soldaten regelmatig plunderen en moorden, vooral als de troepen slecht of niet betaald krijgen. Ook het Spaanse leger maken zijn handen vuil, zo moorden ze bijvoorbeeld de hele stad Naarden uit.
Wat ‘goed’ en ‘fout’ is, is bovendien erg troebel in oorlogstijd. Plunderingen zijn geen diefstal als het de oorlogsvoering ten goede komt. Het doden van mensen is in principe geen moord, maar een bloedbad zoals Naarden weer wel. Dit hangt ook heel erg samen met de manier waarop over de daden gepraat en geschreven wordt.
De daden van het geuzenleger staan wel in contrast met het eigen Staatse Leger van Willem van Oranje dat bijzonder professioneel en gecontroleerd is voor zijn tijd. De prins besluit daarom toch een poging te wagen om de geuzen onder controle te krijgen. Hij ontslaat de wrede admiraal Lumey en voegt de watergeuzen bij zijn eigen Hollandse marine na 1574.
Waarom vieren we juist de heldendaden van de geuzen?
Hoewel de geuzen verschrikkelijke dingen hebben gedaan met de katholieke bevolking zijn ze voor de protestanten juist bevrijders: eindelijk zijn ze verlost van de tirannie van de katholieke Filips II en de hertog van Alva. Tegelijkertijd betekent deze 'bevrijding' voor de katholieken het begin van eeuwenlange ondergeschiktheid en zelfs onderdrukking. De protestanten maken na de Tachtigjarige Oorlog de dienst uit. De geuzen spelen een onmisbare rol in het succes van deze Opstand, die de fundering legt voor het moderne Nederland. Om die reden vieren Nederlanders nog altijd hun overwinningen, zoals ieder jaar in Den Briel op 1 april.
Unieke beelden van de viering van de bevrijding in Den Briel.
Ook in Leiden is de bevrijding door de watergeuzen reden voor een groot volksfeest. Op 3 oktober 1574 verlost het geuzenleger de stad van de Spanjaarden, die bijna een jaar lang Leiden hebben belegerd. 6000 van de in totaal 18.000 Leidenaren zijn in die periode omgekomen door hongersnood en de pest. Met het Leids ontzet voorkomen de geuzen dat nog veel meer mensen omkomen van de honger.
De stad herdenkt deze gebeurtenis al ruim vierhonderd jaar. Anno 2018 spelen bekende Leidenaren met trots de dappere geuzen na en de hele stad loopt uit om haring met wittebrood te eten.
Meer zien? Bekijk de hele aflevering op NPO Start.
Dat aan deze bevrijding ook een zwart randje zit, krijgt bij lange na niet zoveel aandacht als de heldhaftige bevrijding. Ook in Leiden hebben de geuzen gruwelijke dingen gedaan, zo hebben zes geuzen op brute wijze een Leids meisje verkracht.
Waardoor staan de geuzen nog meer in een positief daglicht?
Al tijdens de Tachtigjarige Oorlog werken de opstandelingen er hard aan om de geuzen af te beelden als dappere vrijheidsstrijders. Tegenwoordig zien we dit als propaganda. Veel effect hebben de zogenaamde geuzenliederen: de bekendste is het Wilhelmus.
Geuzenliederen
Veel effect hebben de zogenaamde geuzenliederen: de bekendste is het Wilhelmus .
Ook theatermakers, schrijvers en schilders zorgen ervoor dat de we de strijdlust en de overwinningen van de geuzen niet vergeten. Het positieve imago blijkt zelfs vier eeuwen later nog overduidelijk aanwezig. Zo is tijdens de Tweede Wereldoorlog regelmatig het cabaretprogramma De Watergeus te horen op Radio Oranje en een verzetsgroep noemt zich zelfs De Geuzen.
Tegenwoordig heeft menig scoutinggroep de naam overgenomen. Straatnaambordjes en standbeelden herinneren ons eveneens aan de glorie van de geuzen. Zo zijn er vijf Lumeystraten in Nederland, vernoemd naar de geuzenleider die verantwoordelijk is voor de inname van Den Briel én de moord op de geestelijken uit Gorcum.
80 Jaar Oorlog
Wat is er bij jou in de buurt nog te zien en te doen rondom de Tachtigjarige Oorlog?
Op 80jaaroorlog.nl vind je onder andere nagespeelde veldslagen, oude verdedigingswerken en historische wandelroutes.
Dat de geuzen onnoemelijk veel leed veroorzaakt hebben tijdens de Tachtigjarige Oorlog dreigen we door al deze positieve aandacht te vergeten. Maar daar proberen historici verandering in te brengen, zoals Paul Abels. Hij vertelt in 80 Jaar Oorlog: “Ze brachten het ware geloof, maar in bloed doordrenkt.”
In het kort
In 1566 komt een groep edelen in opstand tegen de vervolging van protestanten door de Spanjaarden. Zij noemen zichzelf ‘geuzen’, wat in feite ‘bedelaars’ betekent.
Geus verandert in een strijdnaam voor iedere tegenstander van de Spaanse onderdrukking. Veel geuzen verzamelen zich bij het kasteel van edelman Hendrik van Brederode, die de bijnaam Grote Geus krijgt, en vormen een leger.
Willem van Oranje komt in 1568 in opstand tegen de Spaanse koning, maar weet na de Slag bij Heiligerlee geen successen te boeken met zijn eigen leger. De geuzen veroveren in zijn naam de stad Den Briel in 1572 waardoor het geloof in de Opstand terugkeert.
De geuzen terroriseren jarenlang de Nederlandse zee en kustgebieden. Ze ondermijnen het gezag van Willem van Oranje en vallen al plunderend en moordend de katholieke bevolking aan. Zo is watergeus Lumey verantwoordelijk voor het martelen en vermoorden van negentien geestelijken uit Gorcum.
Willem van Oranje verafschuwt het buitensporige geweld van de geuzen. Hij ontslaat uiteindelijk de wrede admiraal Lumey en voegt de watergeuzen bij zijn eigen marine.
Voor de protestantse bevolking zijn de geuzen bevrijders: ze verlossen de bevolking van de Spaanse tirannie. Tegelijkertijd spelen ze een onmisbare rol in het succes van de Opstand, die de fundering legt voor het moderne Nederland.
Al tijdens de Opstand roemen geuzenliederen de dappere vrijheidsstrijders. Sindsdien zorgen onder andere schilderijen en straatnamen ervoor dat we hun overwinningen niet vergeten.
